مقاله رنگ مناسب فضاهای آموزشی اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده

رنگ به عنوان اساسی ترین جلوه فضاهای آموزشی و پرورشی می تواند در کارآیی درونی دانش آموزان، موثر باشد و تاثیر فراوانی بر روحیه رفتار وحالات روانی وعاطفی کاربران داشته باشد. همچنین ثابت شده که نور ورنگ، ارگانیسم دانش آموزان را هم از نظر بینایی وهم از راههای غیر بینایی تحت تاثیر قرار می دهد و از آن جا که عواملی چون سن، محل زندگی ، فصول سال، فرهنگ جامعه، زمینه هوشی و عاطفی و طبقه اجتماعی از جهت میزان درآمد در تعیین رنگ فضاهای آموزشی تاثیر گذار هستند. و این در حالی است که دانش آموز اغلب وقت خود را در فضایی بسته در کلاس می گذراند ، هدف اصلی این پژوهش معرفی رنگ های مناسب برای رنگ آمیزی فضاهای مختلف و درب وپنجره هاست تا مدیران واحدهای آموزشی نه صرفا سلیقه ای بلکه یک الگوی علمی وکارآمد در تعیین وانتخاب رنگ برای مدارس در اختیار داشته باشند.

این پژوهش دارای ماهیتی توصیفی و تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آن عمدتا مبتنی بر روش کتابخانه ای و اسنادی است. با مطالعاتی که در زمینه رنگ در فضاهای آموزشی صورت پذیرفت معماران ایرانی،در مدارس ایرانی-اسلامی سالها قبل، از رنگ هایی مناسب وبا نسبتهایی متعادل وحساب شده استفاده کرده اند که به عنوان الگوی مناسب رنگ می توان آن را در محیط های آموزشی استفاده کرد.و بروشور رنگ مناسب مدارس ایرانی - اسلامی را برای انتخاب رنگ مناسب ارائه نمود.

مقدمه

یکی از عوامل موثر تربیتی در آموزش و پرورش جدید، نحوه معماری فضاهای آموزشی است. در تعلیم و تربیت جدید، فضای فیزیکی مدرسه نه تنها یک محیط خشک وبی روح در فرایند یاد گیری محسوب نمی گردد، بلکه به عنوان یک عامل پویا و زنده در کیفیت فعالیت های آموزشی تلقی می گردد.. در این نگرش،تعلیم و تربیت دانش آموز تنها تحت تاثیر کلام معلم نیست بلکه عناصر متعدد دیگری در انتقال پیام به او نقش دارند به عقیده صاحب نظران تعلیم و تربیت، در یک نگاه سیستمی ، چگونگی معماری مدارس و عناصر تشکیل دهنده آن مثل رنگ ، نور، صدا، تجهیزات و جز آن میتوانند در کنار عوامل آموزشی و تربیتی اثرات قابل توجهی بر فراگیران ودانش آموزان باقی گذارند.

روش

این پژوهش دارای ماهیتی توصیفی و تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آن عمدتا مبتنی بر روش کتابخانه ای و اسنادی است. بدین منظور با بهره گیری ازآیات قرآنی واحدیث، کتب، مقالات و سایر اسناد موجود داخلی و خارجی مرتبط با موضوع، اطلاعات مورد نیاز گردآوری گردیده است.

بیان مسئله و ضرورت تحقیق

مدیران مدرسه و طراحان و سازندگان تجهیزات آموزشی اغلب در انتخاب رنگ برای فضاهای آموزشی با مسئله پیچیدهای روبرو هستند اما عملکرد آنها نشان میدهد که بر اساس برداشت ذهنی عمل میکنند تا اینکه اصول علمی را در انتخاب رنگ رعایت کنند. در واقع باید مدرسه زیبا و دوست داشتنی و گرم و صمیمی، زنده و پویا ، شاداب و با نشاط باشد تا روح و روان مخاطبین خود را جلا دهد و دانش آموزان با میل و رغبت باطنی در فضاهای آن حاظر شوند.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که با فرهنگ این سرزمین پیشینه تاریخی و آینده آن سازگاری داشته باشد.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که زیبا ، کارا، ایستا باشد به عبارتی پایا باشد.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که سرشار از روح زندگی باشد، به عبارتی بتوان در آن زندگی کرد و زندگی آموخت.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که سفید باشد و به عبارتی از هرگونه آلودگی پاک باشد.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که سبز باشد.

-    ما مدرسه هایی میخواهیم که برای تربیت نسل آینده مناسب باشد - خسروجردی، محمودی، آبان . - 93

تاریخچه پیدایش رنگ

در مورد تاریخچه پیدایش رنگ مباحث زیادی مطرح شده که از این بین مواردی قابل تامل هستند: از دید تجربی و فرضیات تصوری اینگونه بیان شده که اولین رنگی که بوجود آمد آبی آسمانی بود اما گیاهان نبودند که از آن رنگ متاثر شوند و نه هیچ چشمی از حیوان که به آن بنگرد. بعد از آبی آسمانی، آبی دریائی، سپس سبز کروفیلی نباتات و بعد گیاهان و حیوانات، کره خاکی را از رنگاهی گوناگون پر زرق و برق گردانیدند و آنگاه انسان پا به عرصه گیتی نهاد. بشر رنگهای اطراف خود را حس میکرد اما متوجه تاثیر تغییر آنها در وجود خود نبود.

اولین رنگهایی که بشر اولیه شناخت سیاه و سفید بود - شب و روز - یا به عبارت دیگر ابی تیره در شب و زرد روشن در روز بود. پس از اشنا شدنش با رنگها به مرور به نقاشیهای روی دیوار غارها که خود ترسیم کرده بود رنگ داد - نقاشیهای پیدا شده در غارهای لاسکو و آلتامیرا که با گل اخرا رنگ آمیزی شده جزو قدیمی ترین آثاری است که در آن رنگ بکار رفته است - . - زارعی، - 1387 و تهیه رنگ جای خود را در این میان، در زندگی بشر باز کرد.

بشر بدوی مانند انسانهای امروزی ابزار و زیورآلات خود را با رنگها آراست و هرگاه به میدان جنگ میرفت، خود را با لباسهای جنگی الوان زینت میداد تا حیرت و وحشت در دل دشمن ایجاد کند. - استوار، - 1391 در ایران قبل از اسلام به دلیل جریان باورهای توحیدی،طبیعت بهترین آفریده ی خالق یگانه محسوب می شد. با ورود اسلام به ایران طبیعت جایگاه خود را به عنوان تجلی گاه خلقت زیبای خداوند حفظ کرد. معماران به تاثیر از باورهای دینی ومذهبی خود،به دنبال تقلید از طبیعت ودوباره سازی آن نبودندبلکه تلاش می کردند تا آن چه که می آفرینند حاکی از نگاه تجلیل گرا وستایش آمیز از خلقت خداوند باشد - فدوی،. - 1374 در ایران دو عامل باعث می شد تا رنگ آثار هنری ومعماری برگرفته از طبیعت باشد:

-1 رنگ هایی که قابل تولید واستفاده بودند از طبیعت به دست می آمده وریشه آلی داشتند. در ایران معادن اکسید مس - آبی فیروزه ای - و اکسید کبالت - آبی لاجوردی - به وفور یافت می شود. در گذشته استفاده از آن برای تهیه لعاب کاشی ها مقرون به صرفه بود. - جدول - - - 1 - پیرنیا، - 1381

-2 بنا بر باورها و اندیشه های ایرانیان رنگ ها شکل نمادین،اسطوره ای وتمثیلی به خود می گرفتند و در آثار هنر و معماری بیانگر معانی خاص خود بودند. رنگ آبی: نمادی آسمانی و الهی بود که موافق طبیعت و آرامش است و خداوند آن را برای تسکین آلام درونی زمینیان آفرید رنگ سپید: علامت پاکی وبی گناهی تلقی می شد. در ایران باستان آناهیتا در پوششی سپید رنگ توصیف می شد و این باور تا دوران اسلامی تداوم یافت و با توصیه پیامبر، رنگ سبز و سفید برای جامه ی مسلمانان مستحب به حساب آمد. به استناد آثار برجا مانده از معماری دوران اسلامی،در فضاهایی چون مساجد، مدارس وخانه ها که عامل دین نقش عمده در شکل گیری فضای معماری داشت، می توان غلبه رنگ های خاکی،همچون اخرایی،کرم ،نخودی ورنگ های آبی فیروزه ای ولاجوردی، سفید و سبز را برسایر رنگها مشاهده کرد - شکل - - 1وشکل - . - - 2

رنگ

شناخت و تعریف رنگ بدون پرداختن به نور امکان پذیر نخواهد بود. رنگ بازتابی از نور است بطوریکه ملاصدرا نور و رنگ را چون ماهیت وجود میداند که در هر شیئی بالذات یکی هستند و به اعتبار متغایر. ملاصدرا در توضیح مطلب فوق میگوید: "مفهوم نور به وجود خاصی که عارض برخی از اجسام میشود باز میگردد و ظلمت یعنی عدم آن وجود خاص؛ و سایه یعنی عدم فیالجمله آن وجود خاص؛ رنگ ترکیبی است با صورتهای مختلف میان حامل این وجود نوری و حامل عدم آن. و سپس نتیجه گرفته که هم صحیح است بپذیریم نور ظهور رنگ است و هم صحیح است که بگوییم نور رنگ نیست. زیرا از آن جهت که نور است مختلف نیست و ترکیب با عدم یا ظلمت در آن راه ندارد، به خلاف رنگها که مختلف اند."

در منظر نگاه اسلامی و عرفانی، رنگها منزلت خاصی دارند و هر یک از آنها به منزله نماد یکی از مراحل تعالی و رسیدن به حق تعالی تلقی میشوند. از اینرو معماران اسلامی با بهره گیری از فنون و فرمهای ماقبل اسلام و با دمیدن روح معنویت اسلامی به آن، سطر برجسته ای از معماری جهان را رقم زده اند. رنگ عاملی است در جهت برانگیختن افراد، دست آوردهای پنهانی بر چگونگی احساس افراد در زمینه های فیزیکی و روانی دارند و تنوع رنگها تنوع خلق و خو به نمایش در میآورد.

رنگ نقشهای بسیاری می تواند ایفا نموده ومی تواند براحساسات، رتبه انرژی، درجه نظم وبی نظمی،احساسات وشعور فرد تاثیر داشته باشد چنان که قادر است شرایطی فراهم سازدکه فضای داخلی رسمی،غیر رسمی،زنانه یا مردانه،دافعوسرد یا جاذب وگرم باشد.دانستن اینکه چه رنگی جهت یک مکان خاص بهتر و با توجه به کاربرد بهره برداران مورد نیاز است امری ضروری است و یکی از عوامل موثر در محیط و فضا است که بر بیان احساسات افراد تاثیر گذار است. - بر اساس نظریه بایرن، - 2006

اسحاق نیوتن با عبور نور سفید از منشور مثلث القاعده کشف کرد که نور سفید به هفت طیف رنگی تجزیه میشود و با تاباندن آن به روی پرده میتوان طیف بهم پیوسته رنگی از قرمز، نارنجی، زرد ، سبز، آبی، نیلی و بنفش را مشاهده نمود و با عبور دادن این پرتوهای رنگی از عدسی همگرا میتوان دوباره نور سفید را بدست آورد. هر دو رنگی را که ترکیب آنها نور سفید بدست آید رنگهای مکمل نامیده میشوند. - ایتن، - 1378رنگ هرجسم به نوری بستگی دارد که آْن جسم منعکس می کند ویا از خود عبور می دهد. مثلا اگر نور سفید - نور خورشید - به یک گل سرخ بتابد این گل تمام رنگها به غیر از قرمز را جذب می کندوبه همین سبب ما گل را قرمز می بینیم "هر رنگی را می توان با طول موج آن به دقت تعریف کرد. طول موجها در درون خود رنگ ندارندواین چشم ومغز انسان است که به رنگ عینیت می بخشد - ایتن،. - 1378

رنگ ها دارای صفات فام،درخشندگی واشباع هستند. رنگ های اصلی در واقع فام های اولیه هستند که شامل زرد،قرمزوآبی می شوند واز ترکیب آنها فام های ثانویه بدست میآید - استوار، - 1391 عوامل موثر در انتخاب رنگ ها سن:معمولاً کودکان از رنگهای زنده و خالص و بزرگسالان از رنگهای پخته و مرکب خوششان می آید. محل زندگی: نوع محیط جغرافیایی مانند کوهستانی بودن ، کویری و ساحلی بودن ، مناطق آفتابی یا ابری در انتخاب رنگ بخصوص رنگ لباس موثرند . مثلاً زنان شمالی و روستایی به دلیل محیط همواره سبز ، از لباسهای گلدار و الوان استفاده می کنند. فصول سال: استفاده از رنگ تیره در زمستان برای جذب گرمای خورشید و رنگ روشن در تابستان مورد توجه انسان است.

فرهنگ جامعه: انتخاب رنگ به خصوصیات اجتماعی ، روانی و فرهنگی جامعه نیز بستگی دارد ، به عنوان مثال : سرخپوستان با ترکیب و رنگ آمیزی پوست خود ، مقاومت ، ایستادگی و قدرت خود را بالا می برند . زمینه هوشی و عاطفی : سلامت بدن ، روح و روان و حالات افراد در انتخاب رنگها موثر است . طبقه جامعه شهریها: معمولاً از رنگهای سرد مانند سبز و روستاییها از رنگهای گرم مانند: قرمز یا اشباع شده و نقوش الوان استفاده می کنند . طبقه اجتماعی از جهت میزان درآمد : افراد کم درآمد رنگهای براق و تند و پر درآمدها رنگهای سبک ، مرکب ، ملایم و ظریف را انتخاب می کنند. - جهاد دانشگاهی، - 1377

رنگ درفضاهای آموزشی

معاونت جهاد دانشگاهی واحد تهران با انجام تحقیقی به بررسی مجموعه یافته های نظری و تحقیقی علوم مختلف و نیز تحقیقلت داخلی ، الگویی از کاربرد رنگ و نور در محیط های آموزشی بر اساس تنوع فرهنگ ، اقلیم ومسائل اجتماعی ، در مقاطع مختلف آموزشی ارائه داده است. جامعه آماری این تحقیق در برگیرنده کلیه اسناد عمومی منتشر شده با موضوع رنگ و کاربرد آن در قالب کتاب و مقالات علمی به تعداد مجموع 60 عنوان بوده است که از سال 1897 تا سال 2000 را پوشش میدهد.

در این تحقیق پس از خلاصه و جمعبندی دیدگاه ها و نظرات صاحب نظران، نظرات هر یک از مولفین در مورد کاربرد رنگ بر اساس سن، جنس و مقطع تحصیلی شمارش گردیده سپس بر اساس فراوانی و درصد رنگ های پیشنهادی جدول نهایی تنظیم شده است. که این تحقیق گامی است به جهت دریافت ارتباطات موجود در زمینه رنگ ونقش مهم آن در فرایند طراحی محیط آموزشی صورت پذیرفته و پیشنهاداتی به آن دسته از معماران و طراحان و مدیران مدارس ارائه نموده که نیازمند به دیدگاه جدیدی در کارشان در ارتباط با رنگ هستند و در آن ترجیحات رنگ دانش آموزان ایرانی در رابطه با فضاهای آموزشی بررسی شده است - جهاد دانشگاهی. - 1382

نتایج تحقیقات نشان می دهد که در دروه سنی متفاوت کودکان و نوجوانان 5 تا 19 ساله، ترجیح رنگ متفاوت بوده و پذیرش و رد یک رنگ خاص حتی می تواند نشان دهنده الگوی رشد کودکی تا دوره جوانی باشد. برای مثال نوجوانان 13 تا 14 ساله بیشتر رنگ های آبی، سرمه ای و نارنجی را می پسندند. علاوه بر این، یافته دیگری نشان می دهد که در رنگ آمیزی کلاس نبایستی به طور یکنواخت عمل نمود . بلکه باید رنگ دیوار مقابل چشم دانش آموز از رنگ سایر دیوارهای کلاس متفاوت باشد. از ابتدایی به دبیرستان، استفاده از رنگ روشن بویژه سفید و خاکستری روشن - رنگهای خنثی - بیشتر و استفاده از رنگهای گرم و سرد کمتر می شود .