بخشی از مقاله

چکیده

معماری ایرانی که ابتدا در محدوده فلات ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شکل گرفت، همچون همه معماری هایی که ریشه در فرهنگ بومی دارند، به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره قاجار آثار با ارزشی از خود به جای گذاشته است. با حضور اسلام، گسترش روزافزون آن و نیاز به آموزش تعالیم دینی سبب توجه به مکانی برای آموزش گردیده، که در پی آن به عنوان اولین فضاهای آموزشی مسجد مدرسه ها با ترکیب هنر معماری و مفاهیم اسلامی شکل گرفتند که با گذشت زمان مفهومی بنام هنر اسلامی دراین گونه از فضاها نمود پیداکرد. بررسی نمونههای به جای مانده نشان می دهد رنگ های به کار رفته در تزیینات ساختمان ها و ترکیب آنها با مضامین اسلامی متأثر از ویژگیهای اقلیم گرم و خشک و تأثیر هنر اسلامی بوده است. این مقاله به بررسی فضاهایی می پردازد که به طور مشخص به دلیل ویژگیهای اقلیمی شکل گرفته اند. به منظور انجام این تحقیق از روش تحلیلی استفاده شده است و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است.

واژگان کلیدی: هنر اسلامی، فضای آموزشی، مصالح بومی، اقلیم گرم و خشک.

مقدمه

دین اسلام مرکب از قانون الهی یا » شریعت« ، راهی معنوی یا » طریقت« و » حقیقت« است که منشأ شریعت و طریقت، هر دو محسوب می شود. نقش شریعت در هنر، سوای ایجاد زمینه کلی، شکل دادن به روح هنرمند از طریق القای شیوه های رفتاری و فضایل خاص منبعث از قرآن و حدیث و صحبت پیامبر است. - ٌَ - هنر اسلامی یا هنرهای مسلمانان به بخشی از هنر اطلاق میشود که در جامعه مسلمانان و نه لزوماً توسط مسلمانان رواج داشته است. هرچند ممکن است این هنرها در مواردی با تعالیم و شریعت اسلام انطباق نداشته باشد ولی تاثیر فرهنگ اسلامی و منطقهای در آن به خوبی نمایان است.

هنر اسلامی برای گسترش خود از منابع بسیاری الهام گرفت: هنر رومی، هنر اولیه مسیحی، و هنر بیزانس در هنر و معماری اسلامی اولیه مؤثر بودند؛ نفوذ هنر ساسانی از ایران پیش از اسلام، اهمیت بیشتری داشت و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، سرامیک و مانند آنها میشود. - ویکی پدیا - هنر از عناصری ترکیب می یابد که با وجود آنها انسان می تواند به دست آوردهای لطیفی از احساس آدمی دست یابد که در شرایط دیگر، چنین امکانی میسر نمی باشد. این عناصر عبارتند از : تخیل، ذوق، خلاقیت و زیبایی . - پیام نور ص ّ - منشأ هنر اسلامی و سرشت نیروها و اصولی را که موجب این هنر بوده است باید به جهان بینی اسلامی و وحی اسلامی ارتباط داد که یکی از جلوه های آن بی واسطه، هنر قدسی اسلام و با واسطه، هنر اسلامی در کلیت خویش است - ٌْ - هنر اسلامی نتیجه تجلی وحدت در ساحت کثرت است. - ٌَ - منشأ این هنر در محتوای درونی و وجه روحانی اسلامی نهفته است. - ٌُ - هنر اسلامی آخرین هنری است که در جهان قدیم متولد شده و مهد آن آسیای غربی بوده است.

بیان مسئله

هنر سنتی اسلامی چه با حمایت مسجد پدید آمده باشد، چه توسط محققان مذهبی، شاهزادگان، بازرگانان بزرگ یا کشاورزان خرده پا به کار گرفته شده باشد مخلوق الهامی بوده است که در نهایت از برکت محمدی سرچشمه گرفته است و به مدد حکمتی پدید آمده که در بطن قرآن کریم نهفته است. برای آنکه بتوانیم اهمیت هنر اسلامی را به تمامی درک کنیم، باید آگاه باشیم که این هنر جنبه ای از دین اسلام و تمثل عقاید الهی در ساحت مادی است، تا انسان را بر بال های زیبایی و شکوه رهایی بخش خود بنشاند و به جایگاه اصلی او که همانا قرب الهی است برساند. - ًٍ - از آنجا که اسلام به عنوان دین یا فرهنگ پدیده ای تاریخی است که در دهه سوم قرن هفتم میلادی شکل گرفت و به طرز دیدنی بالید و گسترش یافت، نفس امکان پذیر شدن هنر اسلامی متضمن تغییری در سنن هنری پیشین است. - شکل گیری هنر اسلامی، اولگ گرابار ، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند، ص ُ -

هنر اسلامی بدون این دو سرچشمه و منشأ یکی قرآن و دیگری برکت نبوی به عرصه وجود پا نمی نهاد. هنر اسلامی فقط از آن رو اسلامی نیست که مسلمانان موجد آن بودند، بلکه این هنر همچون شریعت و طریقت، از الهام نشأت می گیرد. این هنر حقایق درونی الهام اسلامی را در جهان شکل ها متبلور می کند و چون از نظر پیدایش، ثمره روحانیت اسلامی و از نظر شناخت مبدأ یا بازگشت به آن نوعی یاور، مکمل و حامی حیاط معنوی است. - ٌَ - این هنر به شیوه ای خیره کننده، وحدت اصلی الهی، وابستگی همه چیز به خدای یگانه، فناپذیری جهان و کیفیات مثبت وجود عالم هستی یا آفرینش را نشان می دهد. خلقتی که خداوند در قرآن درباره آن می فرماید:

» ربنا ما خلقت هذا باطلا - « این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریدی - - آل عمران، آیه ٌٌُ - هنر اسلامی بر پایه علمی استوار است که نه ثمره استدلال و نه تجربه گرایی است، بلکه مبتنی بر » علم مقدسیاست« که حصول آن صرفاً به واسطه ابزاری که سنت در اختیار می نهد، میسر می گردد. - ص ٌُ - یکی از برجسته ترین ویژگی های اسلام جبنه تعلیم و تربیتی این آیین آسمانی است. - تاریخ تحولات مدارس در ایران، علیرضا سمیع آذر، ص ٌّ - جایگاه رفیع علم و دانش در اسلام از همان نخستین آیاتی که بر پیامبر - ص - نازل گردید به چشم می خورد: » اقرا بسم ربک الذی خلق* خلق الانسان من علق* اقرا و ربک الاکرم* الذی علم بالقلم* علم الانسان مالم یعلم«* این حقیقت که آفریدگار در اولین خطاب خود به بشر از خواندن، یاد دادن، قلم و دانش یاد می کند به وضوح بیانگر ساحت مقدس و منزلت خطیر تعلیم و تربیت در دین اسلام است. - همان ص ٍّ -
 
تعاریف و مفاهیم

فضای آموزشی: - کتاب که با خانم شاهی گرفتم - هنر اسلامی: هنر اسلامی عبارت خواهد بود از هنری که بر سنن قومی یا جغرافیایی استیلا یافته و آنها را دگرگون کرده است و یا هنری که نوعی همزیستی خاص میان شیوه های رفتار و بیان هنری پان اسلامیک و محلی پدید آورده است. - اولگ گرابار ص ٍ - با ورود اسلام شاهد پدیدار شدن نیاز های نوینی در جامعه بودیم که در میان این نیاز ها، نیاز های عبادی نقش برجسته ای ایفا کردند و در عرصه معماری دینی بود که هنر اسلامی اولین بار قوه و قابلیت خود را برای تلفیق و یکپارچه ساختن سنت های هنری موجود از قبل و منطبق ساختن آنها با بصیرت و نیازهای خاص خود را آشکار ساخت. به عنوان مثال: مسجد اعظم دمشق. - پیام نور ص ٍُ - مسجد مدرسه : ارتباط بین دو مرکز عبادی و علمی یعنی مسجد و مدرسه در طول تاریخ اسلام به صور مختلف وجود داشته که هم از نظر علمی و معنوی و هم از بعد معماری قابل تأمل است - ترکیب دو عملکرد - .***

مبانی نظری

معماری مناطق گرم و خشک - بیابانی -

در بررسی ترکیب معماری و بافت شهرها و روستاهای نواحی گرم و خشک به این مورد مهم پی می بریم که عامل آب و هوا در شکل منطقی دادن به بافت شهرها و ترکیب معماری این نواحی نقش عمده ای داشته است. مشکلات عمده ای که مردم نواحی گرم و خشک را به چاره جویی وا داشته، چنین بوده: آفتاب سوزان و گرمای زیاد، درجه حرارت بالا در روز و پائین در شب - نوسان حرارتی روزانه به ویژه در تابستان - ، تابستان های خیلی گرم و زمستان های سرد، هوای خشک در نتیجه ی کمی بارندگی و کم آبی ، و وجود طوفان های پر گرد و خاک و گرم و احیاناً شنی - توسلی، ٌٌََ: ُّ - .

اقلیم گرم و خشک

·    کلیه بناها به صورتکاملاً درون گرا و محصور

·    کلیه بناها دارای حیاط مرکزی - به جز حمام - و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان و بادگیر

·    کف ابنیه خصوصاً حیاط پائین تر از سطح معابر

·    ارتفاع اتاق هانسبتاً زیاد

·    طاق هاغالباً قوسی و گنبدی

·    دیوارهانسبتاً قطور

·    حیاط مرکزی

·    وجود حوض، آب و آب پاشی صحن حیاط مسجد در تعدیل شرایط اقلیمی داخل مسجد

·    تلفیق بدنه مساجد با بافت کل شهر،جهت نوسان درجه حرارت

·    مصالح عمده خشت و آجر

·    عایق حرارتی بودن دیوارهای خارجی و طاق های مسجد به لحاظ وزن سنگین مصالح و ضخامت زیاد کالبد

·    ارتفاع زیاد مسجد جهت فراهم نمودن شرایط آسایش برای نمازگزاران. ص ٍٍَ-ٌٍَ

·    تعبیه بازشوهای بیشتر در بدنه گنبدخانه نسبت به اقلیم سرد
·    در نظر گرفتن فضایی محصور و نسبتاً کم ارتفاع جهت اجرای مراسم مذهبی در فصل زمستان

·    استفاده از زیر زمین بزرگ و سرتاسری در مواقعی که سرما و گرمای هوا خارج از محدوده آسایش انسان باشد

·    بادگیر جهت تهویه و خنک نمودن فضای مسجد.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید