بخشی از مقاله
چکیده
جستار حاضر بر آن است تا به تحلیل و بررسی نماد کوزه در رباعیات خیام بپردازد. فرضیه این پژوهش آن است که کوزه یکی از مهمترین نمادها و موتیفهاي تصویري رباعیات خیام محسوب میشود: در رباعیات خیام کوزه نمادیست که مرگ و نیستی آدمی را یادآور میشود. با توجه به فرضیه یادشده این پرسش مطرح میشود که علت گرایش خیام به بهرهگیري از نمادکوزه چیست؛ به بیان دیگر چرا خیام انسان را پس از مرگ تنها به کوزه تشبیه کرده است و نه هیچ شی سفالین گلی دیگري.
براي اثبات فرضیه پژوهش رباعیات خیام به شیوة استقرایی مورد بررسی قرار گرفت و براي پاسخگویی به پرسش مطرحشده در مقاله چشماندازها و ریشههاي تاریخی، فلسفی و اسطورهاي این نماد با استفاده از شیوة توصیفی تحلیلی مورد بحث و واکاوي قرار گرفت. نتیجه پژوهش بیانگر آن است که خیام در انتخاب نماد کوزه به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه تحت تأثیر این عوامل بوده است: صنعت رایج کوزهگري در شهر خیام - نیشابور - ؛ نگرش فلسفی خیام و نیز باورهاي اسطوره اي رایج.
مقدمه
در ادب قدیم چه شاخه عرفان که زبان خاص رمزگونهاي در اختیار داشت و چه شاخههاي حماسی، تعلیمی، فلسفی و نیز منظومههاي عاشقانه، نوعی ویژگی و زبان نمادپردازانه وجود دارد. در این آثار احساساتوقوة تخیل شعري و تجربه و تحققبخشی در پس هرگونه نمادپردازي یا تصویرسازي دیده میشود. در دورههایی از تاریخ ادبی به دلیل وجود بعضی شرایط و موقیعتهاي اجتماعی زبان رمزگونه آثار پر رنگتر شده است. از آنجا که نمادپردازي از جمله شگردهایی است که زبان آثار ادبی را رمزگونه میسازد، در این دورهها، بعضی از آفرینندگان آثار ادبی براي القاء غیرمستقیم اندیشه خود به مخاطب از این شگرد استفاده کردهاند.
یکی از شاعرانی که تمایل زیادي به بهرهگیري از نماد در آثار خود داشته، خیام است. در رباعیات خیام نوعی از زبان رمزي یا نمادین وجود دارد که پرکاربردترین آن نمادها، نماد کوزه است؛ این نماد به علت کاربرد زیاد یکی از موتیفهاي اصلی رباعیات خیام محسوب می شود؛ چرا که موتیف شامل تصویرها، فکرها و احساساتی است که در هر اثر تکرار میشود البته کاربرد نماد کوزه در رباعیات خیام پدیدة نوظهوري نیست؛ در شعر قبل از خیام نیز از این موتیف به ندرت براي بیان مسأله مرگ و زندگی استفاده شده است، تفاوت خیام با دیگر شاعران پیش از خود، که از این موتیف بهرهجستهاند، آن است که وي نخستین شاعري است که از این موتیف بهرههاي گوناگونی برده است
جستار حاضر در صدد پاسخگویی به این پرسش است که علت گرایش خیام به بهرهگیري از نماد کوزه چیست؟
پیشینه بحث:
از آنجا که خیام یکی از شاعران برجسته و نامآور ایران است، دربارة زندگی، شخصیت و رباعیات وي پژوهشهاي زیادي در قالب کتاب، مقاله و پایاننامه ارائه شده است؛ براي مثال کتابهاي »تحقیق درباره رباعیات و زندگانی خیام - 1320 - « از حسین شجره؛ »قدیمترین اطلاع از زندگی خیام - 1327 - « از بدیع الزمان فروزانفر؛ »خیامشناسی - 1347 - « از محمد مهدي فولادوند؛ »خیامینامه - 1347 - « از جلالالدین همایی؛ »خیامشناخت - 1353 - « از محسن فرزانه؛ »دمی با خیام - 1356 - « از علی دشتی؛ »زندگی خیام« و »نابغه نیشابور حکیم عمرخیام - 1370 - « از مصطفی بادکوبهاي هزاوهاي؛ »خیامنامه - 1377 - « از اصغر برزي؛ »کتابشناسی عمرخیام - 1381 - « از فاطمه انگورانی و زهرا انگورانی و مقالاتی مانند »نیشابور و خیام - 1342 - « از محمدعلی اسلامی؛ »رویکردهاي پنجگانه در خیامشناسی - 1388 - « از سعید حسامپور و کاووس حسنلی؛ »پیشینه بنمایه گل انسانی شعر خیامی در منظومههاي کلاسیک جهان - 1388 - « از میرجلالالدین کزازي، ناصرنیکوبخت و رامون گاژا؛ »کارنامه خیامپژوهی در سده چهاردهم - 1388 - « از کاووس حسنلی و سعید حسامپور؛ »خواندن یک رباعی خیام به شیوهاي متفاوت: کوزهگر عقل آفرین - 1392 - « از نجمه دري و مهتاب بردبار.
با توجه به ایننکته که کوزه یکی از واژگان کلیدي رباعیات خیام محسوب میشود، در بیشتر آثاري که به بررسی و نقد رباعیات خیام پرداختهاند، از آن صحبت شده است؛ اما این پژوهش درصدد است تا به بحث دربارة این موضوع بپردازد که اصلاً خیام با چه انگیزه و پیشینه ذهنیاي براي بیان اندیشه محوري رباعیاتش - مرگ، گذرا بودن عمر و دم را غنیمت شمردن - از این نماد بهره جسته است.
.1 کوزه: موتیف تصویري رباعیات خیام
براي اثبات این فرضیه که کوزه یکی از مهمترین موتیفهاي تصویري رباعیات خیام است باید به مضمون یا درونمایه این رباعیات توجه شود؛ چرا که در تعریف موتیف آن را »بخشی از مضمون اصلی دانستهاند که در هر اثر تکرار میشود. این بخشِ تکرارشونده میتواند شامل تصویرها، فکرها، احساسات، شخصیتها یا حتی الگوهاي زبانی باشد .با توجه به این تعریف که مضمون یا درونمایه » - Theme - ایدة مرکزي و فکر اصلی و مسلط در هر اثر« است، میتوان چنین اذعان داشت که موضوع مرگ، گذرا بودن عمر و دم را غنیمت شمردن میباشد.
