بخشی از مقاله
چکیده
اجرای معماری سازمانی بسیار پرهزینه و زمانبر است. به همین دلیل لازم است معماری پیش از پیاده سازی به خوبی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد. از جمله روشهای تحلیل و ارزیابی، استفاده از مدلهای معماری برای پیشبینی ویژگیهای کیفی به صورت کمی است. این روشها اغلب از مفاهیم لایه حرفه صرفنظر کرده و تاثیر مفاهیمی چون بلوغ فرآیندهای اصلی و پشتیبان، فناوری و افراد را بر ویژگی کیفی مدنظر در محاسبات خود لحاظ نمیکنند.
در این مقاله پیشنهاد شده است که با استفاده از مدلهای بلوغ مرتبط با هر ویژگی کیفی، تاثیرات مفاهیم لایه حرفه و همچنین بلوغ مفاهیم سایر لایهها برای دستیابی به نتایجی دقیقتر و واقعگرایانهتر در محاسبات کمی در نظر گرفته شوند. روشهایی برای تعیین میزان تاثیر متقابل مفاهیم بلوغ بر عناصر تاثیرگذار بر ویژگی کیفی معرفی شده و نحوه پیادهسازی روش پیشنهادی در قالب زبان OCL بیان شده است. به منظور بررسی کاربردپذیری روش پیشنهادی، مطالعه موردی در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای پیشبینی ویژگی کیفی تعاملپذیری صورت پذیرفته است. نتایج حاصل از مطالعه موردی نشان میدهد که توجه به بلوغ در سناریوهای مورد بررسی میتواند جنبههای تاثیرگذار جدیدی را برای تحلیلگر و یا ارزیاب روشن ساخته و در بهبود ویژگی کیفی به عنوان راهنما عمل کند.
-1 مقدمه
معماری سازمانی درک تمامی عناصر تشکیلدهنده سازمان و نحوه ارتباط آنها است. از این رو جهت سهولت در درک و بررسی سازمان، در بسیاری از چارچوبها، معماری سازمانی به چند لایه تقسیمبندی شده است و هر لایه و ارتباطات آن با سایر لایهها مدلسازی میگردد. بر اساس چارچوب توگف [1] معماری سازمانی در چهار لایه کسبوکار، اطلاعات، کاربرد و فناوری صورت میپذیرد و این تقسیمبندی تقریباً در حوزه معماری سازمانی عمومیت دارد.
ولی با وجود این تقسیمبندی، لازم است معماری در کل یکپارچه و سازگار بوده و مؤلفههای لایههای مختلف، یکدیگر را نقض نکرده و مکمل هم باشند. از آنجایی که معماری سازمانی و پیادهسازی آن هزینه بالایی برای سازمانها به همراه دارد، لازم است پیش از پیادهسازی، معماری به خوبی مورد ارزیابی قرار گیرد. ارزیابی معماری سازمانی میتواند در فازهای مختلف صورت پذیرد. یکی از مهمترین جنبههای مورد ارزیابی، برآورد میزان دستیابی به سطح مورد انتظار در ویژگیهای کیفی مدنظر سازمان است.
ویژگی کیفی عنصری است که بر درجه کیفیت تأثیر میگذارد .[2] در حوزه نرمافزار تلاشهای بسیاری برای تعریف و مشخصه سازی ویژگیهای کیفی صورت پذیرفته اما این امر در حوزه معماری سازمانی به اندازه کافی مورد مطالعه نبوده است. به طور کلی، در ادبیات معماری سازمانی ویژگیهای کیفی برای خدمات و محصولات معماری سازمانی [3] - مانند کامل بودن محصولات یا سازگاری آنها - و یا در ارتباط با سازمان مطرح میگردند [4] - مانند در دسترس بودن سرویسهای سازمان و یا امنیت سازمان - که در این پژوهش این تعریف از ویژگیهای کیفی مدنظر است. رضوی [4] اشاره میکند که میتوان از یک دید لایهبندی شده برای تعریف مشخصههای کیفی در معماری سازمانی بهره برد. از این رو مشخصههای کیفی در چهار لایه حرفه، داده، کاربرد و زیرساخت فناوری تعریف شدهاند.
به همین جهت ارزیابی و تحلیل ویژگیهای کیفی معماری سازمانی نیز میبایست با توجه به تمامی لایهها و ارتباطات میان آنها صورت پذیرد. روشهای ارزیابی و تحلیل فعلی اغلب در سه لایه فناوری، داده و کاربرد به خوبی عمل میکنند اما در ارتباط میان مفاهیم حرفه مانند فرآیندها، بهروشها و نقشها و مسئولیتها با خصوصیات کیفی مانند امنیت، تعاملپذیری و ... ضعیف هستند. اغلب روشها به مفاهیم مربوط به لایه حرفه نپرداختهاند و یا اینکه به صورت محدود به برخی از فرآیندهای مهم توجه داشتهاند.
از سوی دیگر حتی در صورتی که برخی از روشهای تحلیل کمی به مفاهیم لایه حرفه توجه داشته باشند، تنها به وجود یا عدم وجود آنها میپردازند. در حالی که بسیاری از این مفاهیم در سطوح مختلف بلوغ قرار دارند و نمیتوان صرفاً وجود آنها را متناظر با عملکرد بهینه در درون سازمان در نظر گرفت. مدلهای بلوغ در زمینه ارزیابی فرآیندها، افراد و فناوری همواره مورد توجه بودهاند. در این پژوهش تلاش شده است که ترکیبی میان روشهای کمی موجود در حوزه معماری سازمانی و مدلهای بلوغ، ایجاد شده و بر این مبنا روشی برای تحلیل و ارزیابی مدلهای معماری سازمانی ارائه گردد.
این روش علاوه بر اینکه موجب سهولت ارزیابی و تحلیل معماری سازمانی نسبت به استفاده جداگانه از مدلهای بلوغ و روشهای کمی میگردد، با شامل نمودن مفاهیم لایه حرفه و تاثیر آن بر مولفههای سایر لایهها، ارزیابی جامعتری را ممکن ساخته و همچنین به دلیل بهرهگیری از مدلهای بلوغ میتواند در بهبود خصوصیات کیفی به عنوان راهنما عمل کند. بنابراین دو مشکل زیر به عنوان مسائل اصلی مورد بررسی در این مقاله مورد توجه هستند:
• جامع نبودن روشهای ارزیابی و تحلیل کمی معماری سازمانی به خصوص در توجه به مفاهیم لایه حرفه مانند بهروشها، فرآیندها - فرآیندهای اصلی و پشتیبان - و افراد
• عدم توجه به میزان بلوغ فرآیندها، افراد و فناوری در روشهای کمی در ادامه این مقاله به معرفی کارهای مرتبط میپردازیم و در بخش سوم روشی برای ترکیب مدلهای بلوغ با روشهای کمی تحلیل و ارزیابی ارائه گردیده است. در بخش چهارم با استفاده از روش پیشنهادی به توسعه یک فرا-مدل جامع برای ویژگی کیفی تعاملپذیری پرداخته شده است. در بخش پنجم مطالعه موردی جهت بررسی کاربردپذیری روش پیشنهادی ارائه شده است. در آخر در بخش ششم نتیجهگیری و کارهای آتی مورد بحث قرار گرفته است.
-2 کارهای مرتبط
کارهای مرتبط در حوزه تحلیل و ارزیابی کمی ویژگیهای معماری سازمانی را میتوان به دو دسته اصلی روشهای کمی و روشهای عملکردی تقسیمبندی کرد . [5] هر یک از این روشها میتوانند به دو صورت تحلیلی و شبیه سازی مورد استفاده قرار گیرند. برای اینکه این دسته بندی کاملتر شود میتوانیم مدلهای بلوغ را نیز به دو دسته قبلی بیفزاییم. بر اساس [6] روشهای تحلیل معماری سازمانی را میتوان بر مبنای بُعد مورد بررسی - کمی، عملکردی - ، ویژگی کیفی مورد بررسی - در دسترس بودن، کارآیی و ... - و حوزه معماری چارچوب توگف - حرفه، کاربرد، داده و زیرساخت - تقسیم بندی نمود. [7] روشی برای تحلیل و ارزیابی ویژگی کیفی کارآیی ارائه کرده است که شامل دو فاز بالا به پایین و پایین به بالا است.
این روش از نرخ ورود و خروج گرهها برای محاسبه کارآیی کلی با در نظر گرفتن لایههای مختلف استفاده میکند، در حالی که روشی مشخص برای تعیین نرخهای ورود و خروج ارائه نمیکند. همچنین به بلوغ توجهی ندارد. مجموعه روشهای زیادی بر اساس شبکههای بیزین ارائه شدهاند. برخی از این روشها بر اساس نمودارهای تاثیر تعمیمیافته [10-8] به استدلال احتمالاتی در ارتباط با اهداف و تصمیمات میپردازند. هیچیک از روشها به موضوع بلوغ توجهی نداشته و مفاهیم لایه حرفه را شامل نمیشوند.
این روشها بیشتر بر شناسایی عوامل تاثیرگذار بر ویژگیهای کیفی متمرکز بوده و عوامل نشات گرفته از لایه حرفه را نادیده میگیرند. [11] ابزاری برای تحلیل و ارزیابی معماری سازمانی ارائه کرده است که بر اساس توسعه مدلهای عینی1 و مجرد2 استوار است. مدل مجرد به تعریف مفاهیم و تاثیرات متقابل آنها بر یکدیگر میپردازد و مدل عینی بر اساس مدل مجرد مفاهیم خاص سناریو را مدلسازی میکند. مدل مجرد به عنوان یک فرا-مدل برای مدل عینی مورد استفاده قرار میگیرد. این روش در مقالات متعدد دیگر مورد توجه بوده است .[16-12] فرا-مدل مفاهیم و ارتباطات آنها قابل توسعه بوده و استفاده از آن به دلیل وجود ابزارهای مناسب ساده است. برخی از این روشها مفاهیمی از لایه حرفه را در فرا-مدل مورد توجه قرار دادهاند.
به عنوان مثال در روش [17] 3P2CySeMoL فرآیندهای پشتیبان مرتبط با امنیت مانند آموزش کارکنان و یا فرآیندهای مدیریت تغییرات مورد توجه بوده است اما این امر محدود بوده و بلوغ فرایندها نیز مورد توجه نبوده است. [18] روشی مبتنی بر الگوها ارائه کرده که با استفاده از سه الگوی اطلاعاتی، دیدگاه و متدولوژی تلاش کرده از طریق مفاهیم 4PRM و شناسایی روابط علیت به نتایجی احتمالی در ارتباط با ویژگیهای کیفی دست یابد.
هر چند این روش در استفاده از PRM نوآور بوده است اما پیچیدگی و ابهام، استفاده عملی از آن را چالش برانگیز میسازد. همچنین مشکل اصلی روشهای دیگر در عدم توجه به بلوغ و مفاهیم لایه حرفه در ارتباط با آنها نیز صادق است. استفاده از PRM در روشهای دیگر نیز مرسوم است .[19 ,14] [19] از جمله پژوهشهایی است که به فرآیندهای پشتیبان و تاثیرگذار بر ویژگی کیفی در دسترسی بودن توجه داشته است.
در این مقاله در دسترس بودن ابتدا در سطح مولفهها و به صورت فنی محاسبه میشود و سپس عوامل تاثیرگذار بر عدم در دسترس بودن که به صورت بهروشهای این حوزه استخراج شده است بر محاسبات انجام شده به صورت فنی، تاثیر میگذارد و نتایج حاصل بر اساس میزان تبعیت از این بهروشها اصلاح میگردد. هر چند در این روش میزان بلوغ به صورت مستقیم مورد توجه نبوده است اما میتوان این پژوهش را مصداقی بر نیاز توجه به جنبههای فرآیندی تاثیرگذار بر ارزیابی ویژگیهای کیفی در نظر گرفت.
[20] چارچوبی مبتنی بر دو زبان 5UML و 6OCL برای مدل سازی و انجام تحلیل و ارزیابی معماری سازمانی با نام 7P 2AMF ارائه کرده است. این چارچوب مشابه روشهای مبتنی بر PRM امکان مدلسازی مفاهیم و روابط آنها را در قالب فرا-مدل و نمونه سازی از فرا-مدل در قالب مدلهای عینی را فراهم میسازد. اغلب مقالات اخیر در حوزه ارزیابی و تحلیل کمی ویژگیهای کیفی معماری سازمانی از این چارچوب برای مدلسازی و فرمالسازی روابط استفاده کردهاند. [21] روشی بر مبنای این چارچوب برای تحلیل و ارزیابی سودآوری شبکه تشریح کرده است. [22] با استفاده از این چارچوب به تحلیل انعطافپذیری و هماهنگی پرداخته است. در این مقاله به ساختار سازمانی و انگیزه کارکنان توجه شده است. هر چند بلوغ مورد توجه نبوده است.
دو روش مطرح ارزیابی و تحلیل کمی ویژگیهای کیفی معماری سازمانی [13] در حوزه تعاملپذیری و [17] در حوزه امنیت هستند. این روشها مبتنی بر چارچوب P2AMF بوده و با استفاده از ارائه یک فرا-مدل که شامل مفاهیم مرتبط با هر حوزه و تاثیرات آنها با یکدیگر است امکان پیشبینی در خصوص میزان دستیابی به ویژگی کیفی مورد نظر را فراهم میسازند. [17] با تعریف چهار مفهوم اصلی دارایی، گام حمله، دفاع و نفوذگر امکان مدلسازی سناریوهای امنیتی و انجام پیشبینی را بر اساس دانش خبرگان میدهد. این دانش با استفاده از زبان OCL فرمالسازی شده است.
کاربر با استفاده از ابزار مربوطه میتواند بر اساس فرا -مدل ارائه شده داراییهای سازمان را مدلسازی نموده و سپس با اجرای مدل نقاط ضعف معماری را بیابد. روش ارائه شده اگر چه برخی از مفاهیم فرآیندی را مورد توجه قرار داده است اما این توجه کامل نبوده و بلوغ فرآیندی را در نظر نمیگیرد. [13] فرا-مدلی مبتنی بر چارچوب P2AMF برای ارزیابی و تحلیل تعاملپذیری ارائه کرده است. این فرا-مدل در دو سطح ساختاری و مکالمه-محور امکان ارضای نیازمندیهای ارتباطی را بررسی میکند.
در سطح ساختاری بدون توجه به محتوای مکالمه صرفا بر وجود کانال ارتباطی، وجود زبان مشترک و یا مترجم زبانها و آگاهی از آدرس مخاطب تعامل، تمرکز شده است. یک نیاز ارتباطی در صورتی که این سه شرط را داشته باشد قابل ارضا شدن است. در سطح مکالمه محور به محتوای رد و بدل شده نیز توجه میشود. این امر امکان بررسی با جزئیات بیشتر را فراهم میسازد. در این سطح هر زبان شامل ساختارهایی است که در یک مکالمه رد و بدل میشوند. هر سه شرط مطرح شده قبلی در سطح مکالمه نیز لازم است برقرار باشند تا نیازمندی ارتباطی یک مکالمه قابل ارضا شدن گردد. اما سطح مکالمه محور اجازه میدهد که هر بخش از ارتباط به صورت مجزا مورد ارزیابی قرار گرفته و احتمالات مربوط به از دست رفتن ساختارها به صورت جداگانه محاسبه شوند.
در این روش نیز جنبههای فرآیندی ویژگی کیفی تعاملپذیری مورد توجه نبوده است. فرآیندهای پشتیبان، نقشها و بلوغ فرآیندهای اصلی سازمان در حوزه تعاملپذیری میتوانند بر پیشبینی تاثیرگذار باشند که مورد غفلت بودهاند. همچنین در محاسبات احتمالی، این روش مبنایی برای تعیین ویژگیهایی مانند در دسترس بودن بازیگران و احتمال از دسترفتن پیامها ارائه نکرده است در حالی که میتوان این ویژگیها را تابعی از میزان بلوغ بازیگران درگیر در تعامل در صورتی که بازیگران موجودیتهای سازمانی باشند در نظر گرفت. از سوی دیگر این روش وابسته به دانش بالای ارزیاب از سناریو مورد ارزیابی است و نمیتوان وجود یا عدم وجود یک موجودیت را به روشی مشخص پیشبینی کرد در حالی که بلوغ میتواند در این امر نیز به عنوان مبنایی برای پیشبینی مورد استفاده قرار گیرد و دانش ناقص ارزیاب از سناریو مورد بررسی را پوشش دهد.
علاوه بر روشهای مبتنی بر شبکههای بیزین و چارچوب P2AMF مجموعهای از روشهای مبتنی بر 8AHP و منطق فازی نیز برای ارزیابی و تحلیل ویژگیهای کیفی ارائه شدهاند. [4] امکان انتخاب بهترین سناریو بر اساس مقایسه چند ویژگی کیفی را فراهم میسازد. این روش میتواند برای مقایسه سناریوهای وضع فعلی و وضع مطلوب مورد استفاده قرار گیرد. هر چند که روش پیشنهادی امکان محاسبات احتمالی را فراهم نمیسازد و کاملا بر نظرات خبرگان به صورت اختصاصی برای هر سناریو مبتنی است. بنابراین استفاده از روش پرهزینه و زمانبر است. [23] از شبکههای شناختی فازی9 برای محاسبات مربوط به روابط غیرقطعی میان موجودیتها بهره برده است و مشابه با روشهای مبتنی بر فرا-مدل از مدلهای مجرد و عینی استفاده میکند. این روش نیز بیشتر بر نحوه فرمالسازی و مدلسازی متمرکز است و ویژگی کیفی خاصی را مدنظر قرار نمیدهد.
از جمله کارهای مرتبط دیگر بررسی چند خصیصه کیفی و مصالحه میان آنهاست. [24] بر اساس نظریه بهینگی10 روشی برای مصالحه ویژگیهای کیفی و تحلیل و ارزیابی بر اساس کمیسازی تصمیمات و یا مقایسه وضع مطلوب و وضع موجود ارائه کرده است. این روش نیز امکان مقایسه سناریوها بر مبنای چند ویژگی کیفی را فراهم میسازد. [25] فرا-مدلهای موجود در ادبیات حوزه برای چهار ویژگی کیفی در دسترس بودن، زمان پاسخ سرویس، قالبلیت استفاده و دقت داده را با یکدیگر ترکیب نموده و فرا-مدلی یکپارچه ارائه کرده است. [26] فرا-مدلی ترکیبی حاصل از فرا-مدل های در دسترس بودن، تعاملپذیری و امنیت را برای تحلیل امنیت ارائه کرده است.
تمامی روشهای معرفی شده اغلب از فرا-مدلهای قبلی استفاده نموده و بیشتر بر ترکیب آنها متمرکز هستند. بنابراین نقاط ضعف مطرح شده برای فرا-مدلهای اصلی پوشش داده نشدهاند. با بررسی کارهای مرتبط در ادبیات موضوع میتوان مشاهده کرد که استفاده از فرا-مدلها و نمونه سازی آنها از مرسومترین روشهای تحلیل و ارزیابی کمی ویژگیهای کیفی هستند. از این رو در این پژوهش تلاش شده است که با انتخاب ویژگی کیفی تعاملپذیری و فرا-مدل کمی موجود در ادبیات موضع با استفاده از مدلهای بلوغ تعاملپذیری نقاط ضعف مطرح شده برای روش فعلی تحلیل کمی را رفع کنیم. ابتدا روشی گام به گام برای ترکیب مدلهای بلوغ و فرا-مدلهای کمی ارائه شده است و سپس از این روش در حوزه تعامل پذیری استفاده گردیده است.
-3 روش بهبود فرا-مدلهای تحلیل کمی
در این بخش روشی گامبهگام برای ترکیب مدلهای بلوغ و روشهای تحلیل کمی ویژگیهای کیفی معماری سازمانی پیشنهاد شده است. با اجرای این روش برای یک ویژگی کیفی، یک فرا-مدل جدید حاصل میگردد که میتواند میزان بلوغ مفاهیم لایه حرفه مانند فرآیندهای اصلی و پشتیبان، افراد و فناوری را در محاسبات مربوط به ارزیابی و تحلیل در نظر گیرد. در این روش ابتدا یک فرا-مدل برای ویژگی کیفی مدنظر ایجاد شده و سپس از این فرا-مدل برای نمونهسازی سناریو مورد بررسی استفاده میشود.
