بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق کیفی عبارت از مجموعه فعالیتهایی چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیتهای پژوهشی است، که هرکدام به نحویی محقق را در کسب اطلاعات دست اول، درباره موضوع مورد تحقیق یاری میدهند. بدینترتیب، از اطلاعات جمعآوری شده، توصیفهای تحلیلی، ادراکی و طبقهبندی شده حاصل میشود. محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک میکند که خود را به جایی دیگران قرار میدهد. در برخی موارد پژوهشهای کمی کاربرد دارند، اما در موضوعات و مسائل بسیاری چارهای جز بهرهگیری از روشهای کیفی وجود ندارد. محققان کیفیمعمولاً به دنبال درک تجارب در زمینه و معانی مرتبط با این تجارب از دیدگاه شرکت کنندگان هستند و مجموعه دادههای کیفی معمولا شامل مصاحبه، مشاهده، و اسناد میباشد. تحقیق کیفی، با روشهای قابل ملاحظهای استقرایی و باز، یک روش مهم و پذیرفته شده در علوم اجتماعی است.
کلمات کلیدی: تحقیق کیفی، مدیریت آموزشی
مقدمه
بدونه شک سازمانهای امروزی پیوسته با امواج سهمگینی از تغییرات دائمی روبهرو هستند و مدیریت راهبردی یکی از بهترین ابزارها برای آنهایی است که درصددند بدونه تسلیم در برابر تغییر، با حضور آگاهانه و موافقت آمیز در صحنه رقابت سرنوشت خود را رقم زنند و آینده را تحت کنترل درآورند - دیوید، . - 2002 روش تحقیق به چارچوب عملیاتی یا اقدامات جستجوگرانه اشاره دارد، ابزار کار پژوهشگر تعیین کننده چارچوب کار تحقیقی است، اما ابزارهایی که مورد استفاده محقق قرار میگیرند تکنیک نامیده میشود و به عبارت دیگر، روش تحقیق به ارائه چارچوب کلی پرداخته و راهگشای محقق درطول تحقیق اعم از گردآوری داده ، دسته بندی، تجزیه و تحلیل و حتی ارائه نتیجه تحقیق میباشد. اما تکنیکها ابزارهایی هستند که محقق با بکارگیری آنها اطلاعات مورد نیاز خود را گردآوری می کند درواقع، روش تحقیق مجموعه ابزار و فنونی که آدمی را از مجهولات به معلومات رهبری می-کنند - هالت، . - 1379
و یا روش تحقیق عبارت از شیوههای درست انجام کار ، اصول براساس قوانین و قواعد مشخص و ، وسیلهی مناسب به صورت آگاهانه برای دستیابی به حقیقت است - میرزایی اهرنجانی، . - 1385 پژوهش، فعالیتی است نظامند که با هدف تولید دانش و کشف روابط عالی میان متغیرها و پاسخ پرسشهایی پیرامون موضوعی خاص سامان میگیرد. از آنجایی که رشد شاخص علم و پژوهش در هر جامعهای، رابطه مستقیم با میزان و کیفیت پژوهش و پژوهشگران آن جامعه دارد، ساماندهی و روشمندی تحقیقات و پژوهشها، اولویتی اجتنابناپذیر در این فرایند توسعه یافته است. در تعریف پژوهش آمده است: »پژوهش، پردازش اطلاعات است با فرایند نظامند، متعلق به گستردهی خاصی از علوم، دارای هویت جمعی و متضمن نوآوری است« - فراملکی، . - 1385 تا پایان دههی 1960 نزدیک به 90 درصد گزارشهای منتشرشده در مجلات جامعهشناسی آمریکا، مبتنی بر تحقیق کمی و آماری بودند.
گرچه در بریتانیا آمارهای قابل مقایسهای در دست نیستند ولی گمان میرود تا اواخر دههی 1960 تحقیق آماری در این کشور نیز مسلط بود. اما امروزه قضیه تفاوت پیدا کرده و بهدلیل انتقادهای نظری از "اثباتگرایی" که گرایش به شیوههایآماری و کمّی دارند، اکنون روشهای کیفی، جایگاهی کانونی در آموزش و تحقیق اجتماعی بهدست آوردهاند - سیلورمن، . - 1379 این روش را انسانشناسان فرهنگی برای مطالعه آداب و رفتارهای مردمان فرهنگهای دیگر ابداع کردهاند. مبنای فلسفی تحقیق کیفی، "انسانگرایی" و "طبیعتگرایی" است. منظور از مبنای انسانگرایانه، توجه به نقش و اهمیت انسان در تحقیقهای کیفی است. مطابق این فلسفه، وجه ممیز انسان با موجودات دیگر، کنش بر پایهی انگیزه ها یا عوامل درونی و بیرونی بهجای واکنش است - رفیعی، . - 1385
اثربخشی و ارزش افزوده مدیریت راهبردی برای سازمانها در گرو اثربخشی و ارزش افزوده کارکنان آن یعنی برنامهریزی راهبردی، اجرای راهبردی و کنترل راهبرد است که خود تابعی از به کارگیری و استفاده بهینه از روش شناسی مناسب در بهره جستن حداکثری از رویکردها، مدلها، روشها، ابزارهای متنوع و تمایز کاربرد بجا و نابجای آنها می باشد - اعرابی، . - 1383 تحقیق کیفی امروزه، هر شاخهای از علوم، گوناگون نیازمند روش و شیوه خاصی است که بتوان مطابق آن، اهداف مورد نظر آن علم را دنبال کرد. روش تحقیق در بسامان رساندن پژوهشها و تحقیقات امری ضروری و لازم است. روش تحقیق در همه علوم جایگاه ویژهای دارد زیرا اگر محقق بتواند این روشها را برای دستیابی به واقعیات مورد جستجو درست شناسایی کند سریعتر و بهتر میتواند به اهداف مورد نظر دست یابد.
اما اگر برای دستیابی به مجهول مورد نظر، هوشمند عمل نکند یا روش نداشته باشد، و یا نتواند متناسب با آن علم، روشی مناسب را شناسایی و انتخاب کند، نه تنها در طی پژوهشهای خود واقعیت را کشف نخواهد کرد، بلکه چه بسا ممکن است از مسیر درست منحرف شود. از نظر پاول در صورتی که زمینهای خاص در پژوهش تا آن حد شناخته شده باشد، امکان الگوسازی مقدماتی، تنظیم فرضیه یا ارائه نظریه در خصوص آن وجود داشته باشد، میتوان از رویکرد اثباتگرایی - پوزیتیویستی - و روش کمیتپذیر از آن استفاده کرد. اما اگر اطلاعات موجود در یک زمینه خاص چنان اندک باشد که حتی تشخیص اینکه نادانستهها کدام هستند خود مسئلهساز باشد، باید از رویکرد طبیعتگرایانه و روشهای کیفی بهره جست - پاول، . - 1379
درواقع، میتوان گفت: پژوهش کیفی عبارت است از: مجموعه فعالیتهایی همچون مصاحبه، مشاهده، و.. که هر یک به نحوی محقق را در کسب اطلاعات دست اول، درباره موضوع تحقیق یاری دهند. بدین ترتیب، از اطلاعات جمعآوری شده، توصیفهای تحلیلی، ادراکی و طبقه بندی شده حاصل میشود. در این روش، دسترسی به اطلاعات یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش و یادگیری فرهنگ آنها ازجمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری زبان و تلاش برای درک احساسی، انگیزشها، و هیجانهای آنها محقق کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک میکند که خود را به جای دیگران قرار میدهد - دلاور، . - 1374 برنز و گراو پژوهش کیفی را روشی برای کسب معرفت ازطریق کشف معانی پدیدهها میدانند که با استفاده از رویکرد کل، نگرانه موجب فهم عمیق پدیدههای پیچیده میشود - عابدی، . - 1385
ازاینرو، در مجموع پژوهش کیفی روش شناختی و فراگیری درباره تجربیات مختلف انسانها از منظر خود آنهاستمثلاً. تحلیل سارانتاکوس بهعنوان یک روش تحلیل کیفی و مشتمل بر سه مرحله تقلیل داده، سازماندهی و تفسیرها میتواند در پژوهشهای کیفی مورد استفاده قرار گیرد - ترک زاده، . - 1388 اما از نظر نلسون و همکاران پژوهش کیفی خود یک حوزه دانش و پژوهش بینرشتهای، فرا بین رشتهای، و گاه ضد رشتهای است که میتوان آن را در انواع رشتههای علوم انسانی، علوم اجتماعی و حتی برخی از علوم طبیعی بکاربرد - شکاری و حسینپور،. - 1390 آنسلم استراس میگوید: »منظور ما از تحقیق کیفی عبارت از هرنوع تحقیقی است که یافته هایی را به دست میدهند که با شیوههایی غیر از روشهای آماری یا هرگونه کمی کردن کسب نشدهاند. شیوه مذکور ممکن است به تحقیق دربارهی زندگی افراد، شرح حالها، رفتارها و همچنین دربارهی کارکرد سازمانی، جنبشهای اجتماعی یا روابط بینالملل معطوف باشد. - «استراس و کوربین، . - 1385
انواع تحقیق کیفی مجموعه داده های کیفی معمولا شامل مصاحبه، مشاهده، و اسناد میباشد. انواع مصاحبه شامل گزینه های مختلف که از مصاحبه فعال شخصی گرفته تا باز نظر سنجی و مصاحبه گروهی متمرکز را شامل میشود. مشاهدات میتواند اکتشافی، برای مستند سازی یک محیط و شناسایی سرنخ های متنی برای پرس و جو در آینده مفید باشد یا می توان آنها را به مقایسه دیدگاه های شرکت کنندگان با رفتار واقعی استفاده کرد. در نهایت، مجموعه سند، یک روش دوم در بسیاری از رشتههاست که اهمیت اولیه در مطالعات تاریخی است. اسناد شامل انواع: وبلاگ ها، مجلات، عکس ها، پرونده سرشماری، ثبت یادداشت سازمانی میباشد.
روش های جمع آوری داده های کیفی، همانطور که در بالا اشاره شد، یک هدف مشترک به دست آوردن دقیق، رکورد زمانی از حوادث، شاهد و یا اظهارات مصاحبه شونده است. در استفاده واقعی، این نوع دادهها با هم همپوشانی دارند، به عنوان مثال، استفاده از ضبط ویدئو یک راه دیگر مهم است که ضبط فعالیتها و مصاحبه - فردی و گروهی - فراهم کرده است، در نهایت، اینترنت بسیاری از راههای جدید از جمع آوری دادهها، از مصاحبه اینترنتی برای دسترسی به بحثهای آنلاین و رسانههای اجتماعی را فراهم کرده است - گوبریوم و هولشتاین،. - 2002 دستهبندی تحقیقات کیفی آسان و مورد توافق همه نیست. آنسلم، استراس و جولیت کوربین شیوههای تحقیق کیفی را شامل موارد ذیل میدانند: .1 نظریه مبنایی؛ یعنی آنچه که به طور استقرایی یعنی از جزء به کل، از مطالعه پدیدهای بهدست آید و نمایانگر آن پدیده است.
بهعبارت دیگر، باید آنرا کشف کرد و کامل نمود و بهطور آزمایشی از طریق گردآوری منظم اطلاعات و تجزیه و تحلیل دادههایی که از آن پدیده نشأت گرفته است، اثبات نمود. .2 مردمنگاری یا قومنگاری پژوهش قومنگاریمعمولاً با انسانشناسی همبسته است. قوم نگاری توصیفی عمیق و تحلیلی از موقعیت فرهنگی و در معنای وسیع، از فرهنگ است. پژوهش قومنگاری بر مشاهده، توصیف و داوریهای کیفی یا تفسیر پدیدههای مورد بررسی تأکید بسیار دارد - بازرگان، .3 . - 1387 پدیدارشناختی؛ استفاده از پدیدارشناسی به منظور پژوهش و آگاهی مستقیم نسبت به تجربیات و مشاهدات؛ بهعبارت دیگر، نسبت به پدیدارهایی است که بیواسطه در تجربه ما ظاهر میشوند - ورنو، .4 . - 1372 وقایع زندگی یا تحقیق زندگینامهای؛ در این نوع تحقیق، مطالعه بر یک فرد، متمرکز میشود و از طریق روایت زندگی او به صورت حکایتگونه، رویدادهای زندگی فردی در چهارچوبی وسیعتر نمایان میشود.
سپس با ارتباط دادن این رویدادها، به عنوان نقطههای عطف و اطلاعات گردآوری شده مورد تفسیر قرار میگیرند. از پژوهش زندگینامهای بهعنوان تاریخ شفاهی نیز یاد میشود - بازرگان، . 5 . - 1387 تحلیل مکالمات یا گفتمان؛ در این نوع تحلیل، دادهها در اصل به صورت گفتار تولید میشوند؛ ولی بعدا آنها را بهمنظور تحقیق با دقت و وسواس فراوان و با استفاده از علائمی که تأکیدها، مکثها، خندهها و سایر ظرایف غیرکلامی را هم بر کاغذ بیاورد، به نوشتار تبدیل میکنند. موضوع این دسته از مطالعات به یک معنا "پیام"است. تحلیل گفتمان عمدتاً در علوم سیاسی ریشه دارد؛ ولی در شاخههای مختلفی از علوم دیگری، مانند زبان شناسی، انسانشناسی، جامعهشناسی و روان شناسی اجتماعی نیز کاربرد دارد. .6 تأویلشناسی یا هرمنوتیک؛ روشی است که فهم متون و چگونگی ادراک و فهم و روند آن را بررسی میکند. به عبارت دیگر هرمنوتیک، هنر دستیابی به فهم کامل و تام عبارتهای گفتاری و نوشتاری است - رفیعی، .7 . - 1387
کردارشناسی: این نظریه که از مطالعه رفتار حیوانات در محیطهای طبیعی بهدست آمده، بیان میکند که نوزاد انسانی بهطور ژنتیکی آماده است تا به افرادی که از او مراقبت میکنند، دلبسته شود. این دلبستگیها از لحاظ تکاملی دارای ارزش است؛ زیرا سبب سازش با محیط میشود. بهعقیده جان بالبی پایههای زیستی رفتارهای دلبستگی، در صورتیکه از دیدگاه تکاملی مطالعه شود، آسانتر قابل درک خواهد بود - هنری و پاول، . - 1373 بهطور کلی در این روش سعی میشود تاانواع رفتار انسانها شناسایی و درک شود. .8 نشانهشناسی: نشانهشناسی در درجه اول با آفرینش "معنا" در متون - فیلم، برنامههای تلویزیونی و دیگر آثار هنری - سر و کار دارد.
این علم نشان میدهد که نشانه و نقش آن چیست؟ نشانه ها و روابط، دو مفهوم کلیدی تحلیل نشانهشناختی هستند. در تحلیل نشانهشناسی تفکیکی موقتی و اختیاری بین محتوا و شکل قائل میشویم و تمام توجه خود را معطوف نظام نشانههایی میکنیم که متن ما را میسازد. مثلاً غذا در برنامه تلویزیونی نباید فقط استیک، سالاد و ... تلقی شود، بلکه نظامی از نشانهها که حاوی معانی مربوط به موضوعاتی مثل پایگاه، سلیقه، پیشرفت، ملیت و غیره است، میباشد - آسابرگر، .9 . - 1387 جامعهسنجی: این روش را مورنو در سال 1934 برای مطالعه و اندازهگیری روابط از نظر جذب و دفع متقابل یا یک طرفه در یک گروه طبیعی پیشنهاد کرده است - رفرس، . - 1369 بهطور کلی این روش، وسیلهای برای تعیین درجه پذیرش افراد در یک گروه، کشف روابط این افراد و آشکار کردن ساخت خود گروه به کار میرود.
نقاط قوت تحقیق کیفی
1. مشاهده رفتار در وضعیت طبیعی؛ در این روش پدیده در دنیای واقعی و محیط و وضعیت طبیعی و نه ساختگی بررسی میشود.
2.عمق ادراک؛ این روش توانایی جذب و دستیابی به نظرهای شخصی را دارد، نظرهایی که در ارتباط با زندگی هستند و از آن ناشی میشوند.
.3 انعطافپذیری؛ نه تنها میتوان به سؤالهای از پیش تعیینشده پاسخ داد، بلکه محقق توانایی پاسخگویی به سؤالهای مطرحشده در زمان اجرای تحقیق را نیز دارد.
مشکلات و چالشهای تحقیق کیفی:
الف - تجاوز به حقوق انسانی آزمودنیها؛ محقق ممکن است از اعضای نمونه یا جامعه، بدون اطلاع و رضایت قبلی آنها، اطلاعات آشکار و در عین حال زیانبخش را جمعآوری کند.
ب - مخاطرات قانونی، اخلاقی و جانی؛ در برخی تحقیقات ممکن است، محقق سبب خطر جانی برای اعضای گروه یا خودش شود. مثل کسانی که در گروههایی که فعالیت جنایی دارند.
ج - . پایایی؛ ممکن است گزارشهای ارائهشده توسط محقق، حوادث نادر باشند، یا اینکهسهواً اطلاعات تحریفشدهای را گزارش دهد - دلاور، . - 1385 د - عدم ارائه یک چارچوب نظری برای تحقیق که عمیق، خلاصه و دقیق باشد - مارشال و گرچن ب، . - 1377
ویژگی های پژوهش کیفی چهار ویژگی خاص تحقیق کیفی:
.1 درک معانی شرکتکنندگان در پژوهش،
.2 بررسی تأثیر زمینههای خاص که در آن افراد وفعالیت مورد مطالعه واقع شده است،
.3 روشن شدن فرآیندهایی که این معانی و مفاهیم منجر به ویژگیهای خاص و یا نتایج شدهاند و
.4 صراحت ترکیب ذهنیت محقق که مرکز تحقیق کیفی است. در پژوهش کیفی، پژوهشگر کمتر نگران آزمون فرضیه است، پژوهش کیفی اغلب از تبیین استقرایی بهره میجوید؛ یعنی از یک فرضیه ویژه شروع میکند و به جهان تجربی مینگرد تا مشاهده کند که
