بخشی از مقاله
چکیده
هدف این مطالعه، بازشناسی مفهوم عادت - عادت کردن به کاري یا روشی - و کاربرد آن به عنوان یک روش تربیتی در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی با محوریت دیدگاه حضرت امام علی - ع - است. در این مقاله سعی شده است تا مفهوم عادت به عنوان یک روش تربیتی معرفی شود. دیدگاههاي موافق و مخالف با این شیوه تربیتی با تأکید بیشتر به دیدگاه حضرت علی - ع - ، به عنوان نظریه غالب مطرح گردیده است.
روش این مطالعه کتابخانهاي و تحلیل اسناد و متون با استفاده از منابع ثبتی دست دوم از جمله کتابها و مقالات چاپ شده بوده است. برخی یافتههاي این مطالعه عبارت است از: بر اساس سیر تاریخی و با تحلیل متون موجود، عادت از دیدگاه متفکرانی چون »افلاطون«، »ارسطو«، حضرت »امام علی« - ع - ، »امام محمد غزالی«، »فارابی«، »سعدي«، شیخ الرئیس »بوعلی سینا«، مطرح گردیده و حتی به عنوان یک روش تربیتی تبیین شده است. برخی موافق کاربست عادت به عنوان روش تربیتی و برخی مخالف آن اظهار نظر کردهاند.
در این بین دیدگاه امام علی - ع - ، دیدگاه ممتازي است. ایشان به موضوع عادت هم سلبی و هم ثبوتی توجه کردهاند. امام علی - ع - مقیاس بهرهمندي از عادت را نتیجه امور قرار دادهاند. در دیدگاه ایشان، اگر نتیجه یک فعلی با موازین دینی در تضاد باشد، عادت در این رفتار مذموم است و چنانچه رفتاري در راستاي موازین دینی قرار گیرد، عادت چه بسا بسیار حسن تلقی میگردد. از دیدگاه امام علی - ع - ، اولاً »عادات« جزیی از طبیعت آدمی است، »العاده طبع الثان« طبیعت ثانویه انسان است و ثانیاً، »تخیر لنفسک من کل خلقٍ بأحسنه فان الخیر العاده«؛ »عادات« پسندیده، معرف بخشی از طبیعت و هویت انسان است و اگر آدمی بخواهد به نیکویی شناخته شود، میبایست »عادات« نیکو نیز داشته باشد.
-1مقدمه
براي شیعیان، بعد از پیامبر رحمت، حضرت امام علی - ع - ، والاترین جایگاه را دارد. بدون شک رهنمودهاي امام علی - ع - ، در زمینههاي مختلف، خصوصاً تربیت؛ بسیار راهگشا بوده و در تعلیم و تربیت اسلامی براي بسیاري از مسلمانان قابل استفاده است. براي نمونه آن امام همام، فرموده است: »فانا صنائع ربّنا و الناس بعد صنائع لنا« - دشتی و محمدي، - 1369، همانا ما دست پرورده پروردگار خویشیم و مردم تربیت شدگان و دست پروردههاي ما هستند. در این فراز کوتاه چنین استفاده میشود که مهمترین جایگاه تربیت براي مردم جامعه در اختیار رهبران مقبول جامعه است.
بنابراین اساس یک جامعه پیشرو، در داشتن تربیت صحیح و اساس یک تربیت در انجام صحیح آن به روشهاي درست خلاصه میشود. پس؛ تربیت ضمن اینکه کاري ضروري و پر اهمیت است، اگر در انجام آن از روش و شیوههاي مطلوب استفاده نگردد، پر واضح است که نتایج مطلوبی به دست نخواهد داد و یا ممکن است نتایج نامطلوب و ناشایستی نیز حاصل نماید. در پیشبرد تعلیم و تربیت پس از مشخص کردن هدف، شاید بتوان گفت روش مهمترین عنصر در فرآیند تعلیم و تربیت خواهد بود.
بسیاري از والدین و حتی مربیان در اجراي روش مناسب تربیتی با مشکلات اساسی مواجه هستند. بنابراین انتخاب روش تربیتی مناسب در تربیت افراد همواره از مباحث و مسایل اصلی تعلیم و تربیت به شمار میرود. در این مقاله سعی بر آن است که روش تربیتی عادت از دیدگاه امام علی - ع - مورد بررسی قرار گیرد. از این رو ابتدا به بررسی مفهوم عادت، عادت به منزله یک روش تربیتی، دیدگاه امام علی - ع - درباره عادت و انواع آن و چگونگی ایجاد عادت نئر بحث قرار میگیرد و در پایان سعی میشود یک نتیجهگیري منطقی براي روش تربیتی عادت، تبیین گردد.
-2طرح مسأله
بسیاري از معلمان، مربیان و والدین از بعضی از رفتارهاي دانشآموزان و فرزندان خود شکایت میکنند و تعدادي نیز از بعضی رفتارها، اظهار خرسندي مینمایند. آنها در بین صحبتهاي خود کلمه »عادت« یا »عادات« را به کار میبرند. آنان ممکن است بگویند این دانشآموز عادات خوبی ندارد و یا به رفتارهاي ناپسندي عادت کرده است. یا در تبیین درستی و نادرستی رفتار دانشآموز از واژه عادت به صورت منفی بهره میگیرند. گویی عادت چیز بدي است و اساساً گرایش به رفتارهاي درست نمی- تواند عادت تلقی شود. به عبارت دیگر از دیدگاه این افراد، مفهوم عادت یک مفهوم منفی است. با این حال ممکن است براي بسیاري مفهوم عادت و طرز تلقی به آن روشن نباشد.
در این حالت باید گفت، به راستی ماهیت »عادت« چیست؟ »عادت« چه زمانی تشکیل میشود؟ چرا باید بعضی از »عادات« را ترك گفت و یا بعضی را باید اهمیت داده و تقویت کرد؟ به چه دلایلی، دانشآموزان باید به یک سري از رفتارها »عادت« نمایند و بعضی را نیز ترك کنند؟ و از همه مهمتر، آیا »عادت« یک روش تربیتی است؟ آیا »عادت« کردن مانع تفکر نیست؟ آیا »عادت« کردن، رباطی شدن - ماشینی شدن - نیست؟ و سؤال هاي دیگر ... . بسیاري از دانشمندان، فیلسوفان و متفکران تعلیم و تربیت از زمانهاي بسیار دور، راجع به موضوع »عادت« بحث کردهاند.
