بخشی از مقاله
چکیده
با درك اهمیت تربیت اخلاقی ، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه رفیعی برخوردار است .این پژوهش درصدد است تا اندیشه هاي تربیت اخلاقی امام علی - ع - با تاکید بر نهج البلاغه و قرآن را مورد بررسی قرار دهد.
در این تحقیق ضمن ارائه تعریف مختصري از اخلاق و برداشت هاي امام علی - ع - در این زمینه به بررسی اهداف، اصول و روشهاي آنها و هچنین بررسی دیدگاه و نظرات امام علی - ع - در زمینه هاي تربیت اخلاقی پرداخته می شود. این تحقیق از جنس اسنادي است و گردآوري اطلاعات از بررسی هاي کیفی و روش کتابخانه اي با استناد به پایان نامه ها، تحقیقات داخلی و خارجی و سایتهاي اینترنتی و کتب مذهبی از جمله : نهج البلاغه و قرآن می باشد. لذا در این تحقیق هدف اساسی ، بررسی تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی - ع - در نهج البلاغه می باشد.
مقدمه
خداوند از زمانی که حضرت آدم را آفرید مسائل اخلاقی را با اوامر و نواهی اش به او آموخت ، بزرگترین معلم اخلاق پیامبر است که خداوند نیز در مورد او فرموده است » انک لعلی خلق العظیم «، » به درستی که تو داراي خلق عظیم هستی« - سوره قلم، آیه - 4 وبعد از ایشان امام علی - ع - به مسائل اخلاقی پرداختند. در میان فلاسفه قدیم هم بزرگانی چون : کانت، روسو و... وجود دارند ،پس در یک تقسیم بندي می توان اخلاق را به دو قسمت ،اخلاق دینی و غیر دینی تقسیم کرد.
با توجه به اهمیت بعد فرهنگی جوانب تعلیمی تربیت به عنوان اساسی ترین بخش نظام مقدس شناخت اسلام ،شناخت نظام تعلیم و تربیت اسلام ،اهداف ، اصول اساسی آن ضروري جلوه می کند . نکته قابل توجه مطالعه و بررسی دقیق تعلیم و تربیت اسلامی است . پس لازم است نظریات صاحب نظرات و مربیان بزرگ جهان از نزدیک مورد بررسی قرار گرفته و نقاط ضعف و قوتشان ممایز گردد تا از نقاط قوت آنها بهره برده شود.
بیان مسأله:
بر کسی پوشیده نیست که اسلام به مساله تعلیم و تربیت انسان به ویژه تربیت اخلاقی اهمیت والایی قائل شده است .
مکاتب مختلف نیز ضمن بیان تعریف گوناگون از اخلاق و تربیت اخلاقی درباره ضرورت و نقش تربیت اخلاقی ، اهداف ، مراحل شکل گیري و آثار و نتایج و همچنین نسبت ها و معیارهاو...خاص مکتب خود بررسی هایی انجام داده اند.
مسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیت فوقالعادهاى برخوردار بوده، ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژهاى دارد، زیرا:
از یک سو عوامل و انگیزههاى فساد و انحراف در عصر ما از هر زمانی بیشتر است ، از سوى دیگر این که عصر ما عصر بزرگ شدن مقیاسهاست و آنچه در گذشته بطور محدود انجام میگرفت در عصر ما به صورت نامحدود صورت میگیرد، اعتراض همگان حتی بنیانگذاران مفاسد اقتصادي را نیز در آورده است . در چنین شرایطی توجه به مسائل اخلاقی و علم اخلاق از هر زمانی ضرورىتر به نظر میرسد و هرگاه نسبت به آن کوتاهی شود فاجعه یا فاجعههایی در انتظار است
اصولا زمانی انسان شایسته نام انسان است که داراى اخلاق انسانی باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکی است که با استفاده از هوش سرشار انسانی همه چیز را ویران میکند، و به آتش میکشد. با این اشاره به سراغ قرآن میرویم و این حقیقت را از زبان قرآن میشنویم; در آیات زیر دقت کنید:
-1 »او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزکیه میکند و به آنان کتاب و حکمت میآموزد هرچند پیش از آن در گمراهی آشکارى بودند« - سوره جمعه، آیه - 2
- 2 »خداوند بر مؤمنان منت نهاد - و نعمتبزرگی بخشید - هنگامی که در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنان را پاك کند و کتاب و حکمتبه آنها بیاموزد، هرچند پیش از آن، در گمراهی آشکارى بودند. - «سوره آل عمران، - 164
- 3 » همانگونه - که با تغییر قبله نعمتخود را بر شما ارزانی داشتیم - رسولی از خودتان در میانتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما بخواند، و شما را پاك کند و کتاب وحکمت بیاموزد وآنچه را نمیدانستید،به شما یاددهد. « - سوره بقره، آیه - 151
- 4 » پروردگارا! در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیز! تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمتبیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمی و بر این کار قادرى. « - سوره بقره، آیه - 129
چهار آیهنخستین در واقع یک حقیقت را دنبال میکند، و آن اینکه یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبراسلام صلی االله علیه و آله تزکیه نفوس و تربیت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده است; حتی میتوان گفت تلاوت آیات الهی و تعلیم کتاب و حکمت که در نخستین آیه آمده، مقدمهاى استبراى مساله تزکیه نفوس و تربیت انسانها; همان چیزى که هدف اصلی علم اخلاق را تشکیل میدهد بنابراین، آیهاول و آیات سه گانه اخیر هر کدام به یکی از ابعاد »تربیت و تزکیه« مینگرد.
آنچه از آیات بالا استفاده میشود اهتمام فوقالعاده قرآن مجید به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس به عنوان یک مساله اساسی و زیربنایی است که برنامههاى دیگر از آن نشات میگیرد; و به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است.
اخلاق جمع » خُلُق« و »خُلْق« است که به معناي سرشت ، طبیعت ، عادت ، خوي و... به کار می رود
در قرآن نیز واژه » خُلُق« به همبن معنا به کار رفته است : » انک لعلی خلق عظیم« - قلم ، آیه . - 68
در جایی دیگر نیز بیان شده کلمه اخلاق است که جمع خلق در اصل به معناي یک صفت یا حالتی است که در نفس رسوخ داشته باشد و موجب شود که افعالی متناسب با آن صفت ، بدون احتیاج به فکر کرئن و سنجیدن در انسان صادر می شود.
گاهی کلمه اخلاق به عنوان صفت فعل نیز به کار می رود . یعنی کار اخلاقی به صورت یک هیبت راسخ و ملکه در نفس پدید آمده است.
علاوه بر تعالیم اسلامی جوامع غربی به جهت مهم بودن موضوع انسان و حس نیاز به اصول اخلاقی مکاتب مختلفی به این مهم پرداخته اند از جمله آنها ژان ژاك روسو می باشد که آراء وي اصالت و تازگی دارد و حتی بر مربیان بعد از خود او هم موثر واقع شده، از اندیشمندان بزرگ غرب است . روسو ازلزوم توجه پروش خواسته هاي حقیقی طبیعت و تبدیل حرص و تمایلات و گرایش هاي اخلاقی بزرگ نظیر:عشق،عدالت، وظیفه را کشف خواهد و به یک وحدت عمیق تر با جهان نائل خواهد شد. در حقیقت اعتقادات روسو در زمینه پرورش اخلاق افراد ناشی از این امر است که وي اعتقاد داردکه انسان قادر است غرائزش را کنترل کند.
ضرورت و اهمیت تحقیق:
یکی از مسائل مهم، که تعلیم و تربیت معاصر با آن رو بهروست، مسئله تربیت اخلاقی است. اهمیت تربیت اخلاقی در نظامهاي آموزشی و پرورشی، امري بدیهی و غیر قابل انکار است. اصولاً اخلاق و تربیت اخلاقی، یکی از ارکان اساسی فرهنگ بشري را تشکیل میدهد. به همین دلیل، این موضوع از دیرباز در فرهنگ اسلامی مورد توجه بوده و امروزه نیز در بسیاري از کشورها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
به نظر میرسد، در حوزة تعلیم و تربیت یکی از مهمترین، تأثیرگذارترین و در عین حال، دشوارترین مباحث، تربیت اخلاقی و اخلاقی بارآوردن انسان ها است. از اینرو، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه رفیعی برخوردار است.
اخلاق و تربیت اخلاقی به دلیل نقش مهمی که در سرنوشت انسان و جامعه دارد، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بشري و پیشوایان دینی بوده است. بخش اعظم آموزههاي ادیان الاهی، به ویژه اسلام را اخلاقیات و قسمت بیشتر فعالیت اولیاي دین را تربیت تشکیل میدهد.
در نگرش غربی، تربیت اخلاقی معمولاً به فرایندي اطلاق میشود که طی آن تلاش میشود شهروندان را به گونهاي آموزش و عادت دهند که با مقررات و قوانین اجتماعی، به مفهوم عام آن، کنار آمده و در برابر آنها سازگاري و انطباق داشته باشند.
هدف نهایی در این نظام تربیتی، ایجاد نظم عمومی و تدارك زمینه آزادي عمل فردي، بدون بروز تمانع، کشمکش و درگیري با دیگران از راه تربیت شهروند سازگار است.
