بخشی از مقاله
چکیده
هدف از نگارش این مقاله، » تبیین اهداف تربیتی مشورت از منظر امام علی - ع - با توجه به خطبه ها ،نامه ها و حکمت های نهج البلاغه« بوده است. در این راستا، با بهر ه گیری از رویکرد کیفی و با روش توصیفی- تحلیلی، به اجمال، مشورت واهداف آن از دیدگاه امیرمؤمنان علی - ع - معرفی شده است. اهداف بدست آمده از دیدگاه امام علی در نهج البلاغه ، به قرار ذیل می باشد: دوری از استبداد و خودرأیی،اداره بهتر امور جامعه،استفاده از تجربیات دیگران ،مشورت بهترین پشتیبان،مشورت بهترین مانع برای پشیمانی و ناراحتی های فکری،افزایش قدرت دور اندیشی،رشد فکری و شکوفایی استعدادها ،دوری از شکست و سقوط وتشخیص راه درست .
مقدمه
با عنایت به اینکه زندگی بشر در این دنیا فرازها و فرودهای فراوانی دارد،هرانسان بالغ و خردمندی به تنهایی قادر به فهم مسائل و دفع موانع نیست و تنها در سایه تعامل اندیشهها و تبادل افکار با دیگران میتواند به شکوفایی برسد. مطالعه تاریخ نشان میدهد که بیشتر اختراعات،اکتشافات و نظریهپردازیها در سایه هماندیشی و بهرهگیری از تجربهها و نظریات دیگران بوده است و اگر فردی تنها به خود متکی باشد و از تجارب و اندیشههای دیگران بهره نگیرد،در میدان نوآوری و شکوفایی با شکست مواجه میشود.لذا برای موفقیت نیاز به کمک دیگران ،خصوصا مشورت دارد.
مشورت به معنای هم فکری در کارها و استفاده از رأی، عقل، علم و سلیقه دیگران وکسب اطلاع از رأی اهل خبره و اصحاب رأی در مسأله ای برای اختیار اصلح است - سامانی، . - 17 :1387 مشورت در نزد ایرانیان، یونان و روم باستان از اهمیت ویژهای برخوردار بوده، همچنین بر خلاف سایر رسوم رایج جاهلی، مشورت از اخلاق و عادات متداول اعراب در دوران جاهلیت بوده است. انبیا از نخستین کسانی بودند که هم طرف مشورت مردم قرار گرفته و هم در انجام امور مهم با دیگران به تبادل نظر می پرداختند. از اهداف انبیای الهی و پیشوایان دینی هدایت انسان ها به پیروی از احکام و آیات خداوند است؛ لذا احادیث و روایات بسیاری از ایشان در این رابطه نقل شده است.
اسلام به عنوان مکتبی جامع و همه جانبه نگر برای سلامتی روح و روان و سلامتی دینی انسان اهمیتی فوق العاده قایل است. از این رو، با ارائه برنامه و دستورات لازم، تمهیدات لازم را برای تحقق آن فراهم نموده است. یکی از رهنمودهای ارزشمند اسلام در این رابطه، توصیه به همفکری، تبادل نظر و مشورت در امور مختلف اجتماعی، و استفاده از تخصص همنوعان در تأمین سلامت روحی، جسمی و توصیه به رعایت موازین اخلاقی و دینی در مشاوره است .
با توجه به اینکه خردوعقل جایگاه ویژه ای در ترقّی و پیشرفت معنوی و مادی انسان ها دارد، در دستورات اسلامی بخصوص در فرمایشات ائمّه اطهار - علیهم السلام - به افراد توصیه شده است تا با اشخاص عاقل مشورت کنند و از فکر و نظر آنان بهره گیرند و از مشورت کردن با افراد جاهل برحذر باشند. امام صادق - علیه السلام - در این باره می فرمایند: مشورت شایسته نیست، جز با رعایت حدود و شرایطش انجام پذیرد، چه در غیر این صورت زیان آن برای مشورت کننده بیش از منافع و سودش خواهد بود. این شرایط عبارتند از: خردمند و صاحب نظر بودن مشاور و در روایتی از رسول گرامی - صلی االله علیه وآله - می فرمایند:دوراندیشی عبارت است از مشاوره باعاقل واطاعت از او... وقتی عاقل خیرخواه به تو مشاوره داد، قبول کن
روشن است که دلیل ارجاع به صاحبان خردواندیشه صحیح درمشاوره، به دلیل منفعت ها وفوایدی است که در مشاوره وجود دارد. در بعضی از فرمایشات معصومان - علیهم السلام - علاوه بر توجه دادن به مشاوره با افراد عاقل، به برکات و فواید آن نیز اشاره گردیده است. با توجه به اهمیت موضوع در این مقاله برآنیم تا این مشورت را از منظر نهج البلاغه مورد بررسی قرار دهیم.نهج البلاغه پس از قرآن بیتردید ارزشمندترین کتابی است که میتوان از آن به عنوان بزرگترین گنجینه و پشتوانه فرهنگی اسلام یاد کرد.صاحب این اثر،شخصیتی است که نه تنها پیشوا و مولای شیعیان جهان است،بلکه نمونه انسان کاملی است که تمامی عدالت خواهان و آزادمردان دنیا از هر فرهنگ و ملتی به او تأسی نموده و او را الگوی خود میدانند.
در این کتاب همانطور که از نام آن برمیآید،راه روشن سعادت و رستگاری برای تمامی افراد در طول تاریخ ترسیم شده است.امام علی - ع - در نهج البلاغه راه ورسم زندگی دنیوی و اخروی پیروان خود را مشخص کرده و برای همه چیز از جمله حکومتداری،سیاست،عدالت اجتماعی،قانونگذاری،رفتاربا زیردستان،محرومین و... سخن گفته،که تاکنون تمامی اندیشمندان و فضلا به نوعی به شرح گوشههایی از این دریای بیکران پرداختهاند و آن را برای شیفتگان مکتب آن حضرت عرضه نمودهاند.
اکنون با توجه به هدف اصلی مطالعه حاضر که عبارت است از آشکار سازی مفهوم مشورت و سپس استنتاج اهداف تربیتی آن ، می توان پرسش های های ذیل را مطرح کرد :
-1 مفهوم مشورت در نهج البلاغه به چه معناست؟
-2اهداف تربیتی مشورت چیست؟
روش مطالعه
همانگونه که از پرسش های بالا برمی آید، روش مطالعه حاضر تحلیلی استنتاجی است؛ چرا که در آغاز، مفهوم مشورت تجزیه و تحلیل می شود و سپس براساس تحلیل های بدست آمده ،دلالت های تربیتی آن استنتاج می شود.
مفهوم مشورت
مشورت و نظر خواهی از دیگران یکی از عوامل مهم و مسایل حیاتی در تصمیم گیری، و ارزنده ترین دستورهای شریعت جهت سلامت جامعه و نیل به اهداف والای انسانی است.مشورت از ماده "شور" است که در لغت به معنای برداشتن و استخراج عسل از کندوی زنبور عسل است - قریشی،1372،ج:4ص. - 88 و در تعریف اصطلاحی کلمه "تشاور"، "مشاورت" و "مشورت" به معنای استخراج رأی صحیح است؛ اینکه آدمی در مواقعی که خودش درباره کاری رأی صحیح ندارد، به دیگران مراجعه و از عقل و تجارب آنان استفاده نماید - راغب اصفهانی،:1381ص. - 470
اهمیت مشورت در اسلام در قرآن کریم موضوع مشورت در چند آیه مورد توجه قرار گرفته است و از همه مهمتر اینکه سورهای به نام»شوری«در این کتاب آسمانی وجود دارد که در آن روی مشورت تأکید شده است.خداوند برای زنده کردن شخصیت انسانها و بالندگی فکری و روحی آنان به پیامبر دستور میدهد که در کارها با مسلمانان مشورت کن:» و...شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکّل علی اللّه...«و با آنان در امور مشورت کن و هنگامی که تصمیم گرفتی،بر خداوکّلت کن - «آل عمران . - 159
همچنین درگفتاروسخنان پیشوایان دینی، ضرورت واهمیت مشورت رامیتوان استنباط نمود.دراین باره حضرت رسول - ص - فرموده است: »هرگاه انسان عاقل خیرخواه به تو مشورت داد، بپذیر و ازمخالفت با آرای چنین افرادی بپرهیز که بیگمان نتیجه آن هلاکت است
ایشان با وجود اتصال به وحی، در غزوات خود به مشورت با یاران می پرداختند. چنان که در غزوه احد نتیجه مشورت با یاران به زیان مسلمانان انجامید. اما در شورای نظامی که در آستانه غزوه خندق برگزار گردید، نظر سلمان فارسی مورد پذیرش قرار گرفته و پیروزی مسلمانان را در پی داشت
امام رضا علیه السّلام درباره روش تصمیمگیری رسولخدا صلّی اللّه علیه و اله میفرمود:»پیامبرخدا صلّیللّها علیه و اله با اصحاب خود مشورت میکرد،سپس آنچه را میخواست،برایش تصمیم میگرفت
امام صادق - علیه السلام - در خصوص مشورت می فرمایند:مشورت کردن با مردم خوب و اهل علم، مثل تفکّر کردن در آفرینش آسمانها و زمین و فنای آسمان و زمین است که چگونه هر کدام بیقید و ستون به جای خود ایستادهاند.یعنی چنانکه فکر کردن در اینها باعث شنا کردن در دریاهای نور معرفت الهی است، و موجب زیاد شدن یقین به وجود خالق حکیم میشود، همچنین مشورت کردن با مؤمنان هم، موجب حصول یقین در کارها و باعث بر طرف شدن شک و تردید در شغلها و عملها است
شکی نیست که مشورت ائمه معصومین - ع - به خاطر رفع جهل نبوده است، بلکه به این جهت بوده که اولا؛ این اصل را پایه گذاری کنند - جنبه آموزشی - و مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازند تا آنان شور و مشاوره را جزو برنامه های زندگی خودقراردهندوثانیاً؛به همراهان وپیروان خودشخصیت داده تانیروی فکرواندیشه آنان پرورش یابد - حسینی بیرجندی،:1364ص-21 . - 17بنابراین می توان گفت:مشورت و نظر خواهی از دیگران یکی از عوامل مهم و مسایل حیاتی در تصمیم گیری، و ارزنده ترین دستورهای شریعت جهت سلامت جامعه و نیل به اهداف والای انسانی است.
اهمیت مشورت در نهج البلاغه
اهمیت مشورت به عنوان یکی از مسائل مهم در دین اسلام مدنظر بوده است، طبق تعالیم نهج البلاغه ، مشورت امری ضروری و سازنده و نگاهدارنده از خطاها و زیانها ست.
امام علی - ع - در اهمیت مشورت کردن می فرمایند:
هیچ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت نیست.
هر که استبداد ورزد نابود شود و هر که با بزرگان مشورت کند در فکر و عقلشان شریک گردد.« - نهج البلاغه، صبحی صالح،حکمت - 161
هیچ پشتیبانی چون مشاوره نیست.« - حکمت - 173
مشورت عین به مقصود راه یافتن است و هر که خودسرانه کار کند،دچار خطرشود.
همچنین امام علی - ع - در نهج البلاغه می فرمایند: »مشورت باعث راحتی توست و رنج دیگران« و »پشیمان نشود آنکه مشورت کند.« باید اذعان نمود که به وسیله مشورت کردن انسان از افکار افرادی که در امور مربوطه دارای تجربه هستند استفاده کرده از ذخایر فکر و عقل آنها بهره می برد ، چرا که آن حضرت می فرمایند: »کسی که با مردم مشورت کند در واقع با عقلهای آنها شریک شده است - «.حکمت. - 161
امام علی - ع - بیان می دارند که بهترین راه حل ها و درست ترین شیوه ها با استفاده از آرای گوناگون به دست می آید و اساس آنها مشورت درست است ». در امور آنان - کارمندانت - بیاندیش، و پس از آزمایش به کارشان بگمار و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای گوناگون وا مدار؛ زیرا نوعی ستمگری و خیانت است کارگزاران را از میان مردمی با تجربه و با حیا، از خاندانی با حیا که در مسلمانی سابقه درخشانی دارند برگزین؛ چرا که اخلاق آنان گرامی تر و آبرویشان محفوظ تر است
