بخشی از مقاله
چکیده
با درک اهمیت تربیت اخلاقی ، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه رفیعی برخوردار است .این پژوهش درصدد است تا اندیشه های تربیت اخلاقی امام علی - ع - با تاکید بر نهج البلاغه و قرآن را مورد بررسی قرار دهد.
در این تحقیق ضمن ارائه تعریف مختصری از اخلاق و برداشت های امام علی - ع - در این زمینه به بررسی اهداف، اصول و روشهای آنها و هچنین بررسی دیدگاه و نظرات امام علی - ع - در زمینه های تربیت اخلاقی پرداخته می شود.
این تحقیق از جنس اسنادی است و گردآوری اطلاعات از بررسی های کیفی و روش کتابخانه ای با استناد به پایان نامه ها، تحقیقات داخلی و خارجی و سایتهای اینترنتی و کتب مذهبی از جمله : نهج البلاغه و قرآن می باشد. لذا در این تحقیق هدف اساسی ، بررسی تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی - ع - در نهج البلاغه می باشد.
مقدمه
خداوند از زمانی که حضرت آدم را آفرید مسائل اخلاقی را با اوامر و نواهی اش به او آموخت ، بزرگترین معلم اخلاق پیامبر است که خداوند نیز در مورد او فرموده است » انک لعلی خلق العظیم « ، » به درستی که تو دارای خلق عظیم هستی« - سوره قلم، آیه - 4 وبعد از ایشان امام علی - ع - به مسائل اخلاقی پرداختند. در میان فلاسفه قدیم هم بزرگانی چون : کانت، روسو و... وجود دارند ،پس در یک تقسیم بندی می توان اخلاق را به دو قسمت ،اخلاق دینی و غیر دینی تقسیم کرد.
با توجه به اهمیت بعد فرهنگی جوانب تعلیمی تربیت به عنوان اساسی ترین بخش نظام مقدس شناخت اسلام ،شناخت نظام تعلیم و تربیت اسلام ،اهداف ، اصول اساسی آن ضروری جلوه می کند . نکته قابل توجه مطالعه و بررسی دقیق تعلیم و تربیت اسلامی است . پس لازم است نظریات صاحب نظرات و مربیان بزرگ جهان از نزدیک مورد بررسی قرار گرفته و نقاط ضعف و قوتشان ممایز گردد تا از نقاط قوت آنها بهره برده شود.
بیان مسأله:
بر کسی پوشیده نیست که اسلام به مساله تعلیم و تربیت انسان به ویژه تربیت اخلاقی اهمیت والایی قائل شده است . مکاتب مختلف نیز ضمن بیان تعریف گوناگون از اخلاق و تربیت اخلاقی درباره ضرورت و نقش تربیت اخلاقی ، اهداف ، مراحل شکل گیری و آثار و نتایج و همچنین نسبت ها و معیارهاو...خاص مکتب خود بررسی هایی انجام داده اند.
مسائل اخلاقی در هر زمان از اهمیت فوقالعادهای برخوردار بوده، ولی در عصر و زمان ما اهمیت ویژهای دارد، زیرا:
از یک سو عوامل و انگیزههای فساد و انحراف در عصر ما از هر زمانی بیشتر است ، از سوی دیگر این که عصر ما عصر بزرگ شدن مقیاسهاست و آنچه در گذشته بطور محدود انجام میگرفت در عصر ما به صورت نامحدود صورت میگیرد، اعتراض همگان حتی بنیانگذاران مفاسد اقتصادی را نیز در آورده است . در چنین شرایطی توجه به مسائل اخلاقی و علم اخلاق از هر زمانی ضروریتر به نظر میرسد و هرگاه نسبت به آن کوتاهی شود فاجعه یا فاجعههایی در انتظار است.
اصولا زمانی انسان شایسته نام انسان است که دارای اخلاق انسانی باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکی است که با استفاده از هوش سرشار انسانی همه چیز را ویران میکند، و به آتش میکشد. با این اشاره به سراغ قرآن میرویم و این حقیقت را از زبان قرآن میشنویم; در آیات زیر دقت کنید:
-1 هو الذی بعث فیالامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین، »او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزکیه میکند و به آنان کتاب و حکمت میآموزد هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند« - سوره جمعه، آیه - 2
- 2 لقد من االله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین،» خداوند بر مؤمنان منت نهاد - و نعمتبزرگی بخشید - هنگامی که در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند، و آنان را پاک کند و کتاب و حکمتبه آنها بیاموزد، هرچند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند. - «سوره آل عمران، - 164
- 3 کما ارسلنا فیکم رسولا منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمه و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون ، » همانگونه - که با تغییر قبله نعمتخود را بر شما ارزانی داشتیم - رسولی از خودتان در میانتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما بخواند، و شما را پاک کند و کتاب وحکمت بیاموزد وآنچه را نمیدانستید،به شما یاددهد. « - سوره بقره، آیه - 151
- 4 ربنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمه و یزکیهم انک انت العزیز الحکیم ،
» پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز! تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمتبیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمی و بر این کار قادری. « - سوره بقره، آیه - 129
چهار آیه نخستین در واقع یک حقیقت را دنبال میکند، و آن اینکه یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبراسلام صلی االله علیه و آله تزکیه نفوس و تربیت انسانها و پرورش اخلاق حسنه بوده است; حتی میتوان گفت تلاوت آیات الهی و تعلیم کتاب و حکمت که در نخستین آیه آمده، مقدمهای استبرای مساله تزکیه نفوس و تربیت انسانها; همان چیزی که هدف اصلی علم اخلاق را تشکیل میدهد بنابراین، آیهاول و آیات سه گانه اخیر هر کدام به یکی از ابعاد »تربیت و تزکیه« مینگرد.
آنچه از آیات بالا استفاده میشود اهتمام فوقالعاده قرآن مجید به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس به عنوان یک مساله اساسی و زیربنایی است که برنامههای دیگر از آن نشات میگیرد; و به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است.
اخلاق جمع خُلُق«» خُلْقو« » است که به معنای سرشت ، طبیعت ، عادت ، خوی و... به کار می رود - الزبیدی ،ج 6، ص - 337 در قرآن نیز واژه خُلُق«» به همبن معنا به کار رفته است : » انک لعلی خلق عظیم« - قلم ، آیه . - 68
در جایی دیگر نیز بیان شده کلمه اخلاق است که جمع خلق در اصل به معنای یک صفت یا حالتی است که در نفس رسوخ داشته باشد و موجب شود که افعالی متناسب با آن صفت ، بدون احتیاج به فکر کرئن و سنجیدن در انسان صادر می شود. گاهی کلمه اخلاق به عنوان صفت فعل نیز به کار می رود . یعنی کار اخلاقی به صورت یک هیبت راسخ و ملکه در نفس پدید آمده است
علاوه بر تعالیم اسلامی جوامع غربی به جهت مهم بودن موضوع انسان و حس نیاز به اصول اخلاقی مکاتب مختلفی به این مهم پرداخته اند از جمله آنها ژان ژاک روسو می باشد که آراء وی اصالت و تازگی دارد و حتی بر مربیان بعد از خود او هم موثر واقع شده، از اندیشمندان بزرگ غرب است . روسو ازلزوم توجه پروش خواسته های حقیقی طبیعت و تبدیل حرص و تمایلات و گرایش های اخلاقی بزرگ نظیر:عشق،عدالت، وظیفه را کشف خواهد و به یک وحدت عمیق تر با جهان نائل خواهد شد. در حقیقت اعتقادات روسو در زمینه پرورش اخلاق افراد ناشی از این امر است که وی اعتقاد داردکه انسان قادر است غرائزش را کنترل کند.
ضرورت و اهمیت تحقیق:
یکی از مسائل مهم، که تعلیم و تربیت معاصر با آن رو بهروست، مسئله تربیت اخلاقی است. اهمیت تربیت اخلاقی در نظامهای آموزشی وپرورشی، امری بدیهی و غیر قابل انکار است. اصولاً اخلاق و تربیت اخلاقی، یکی از ارکان اساسی فرهنگ بشری را تشکیل میدهد. به همین دلیل، این موضوع از دیرباز در فرهنگ اسلامی مورد توجه بوده و امروزه نیز در بسیاری از کشورها مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. - حسینی، 1384، ص - 63 به نظر میرسد، در حوزه تعلیم و تربیت یکی از مهمترین، تأثیرگذارترین و در عین حال، دشوارترین مباحث، تربیت اخلاقی و اخلاقی بارآوردن انسان ها است. از اینرو، پرداختن به مباحث مربوط به اخلاق و به تبع آن تربیت اخلاقی از جایگاه رفیعی برخوردار است.
اخلاق و تربیت اخلاقی به دلیل نقش مهمی که در سرنوشت انسان و جامعه دارد، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی بوده است. بخش اعظم آموزههای ادیان الاهی، به ویژه اسلام را اخلاقیات و قسمت بیشتر فعالیت اولیای دین را تربیت تشکیل میدهد.
در نگرش غربی، تربیت اخلاقی معمولاً به فرایندی اطلاق میشود که طی آن تلاش میشود شهروندان را به گونهای آموزش و عادت دهند که با مقررات و قوانین اجتماعی، به مفهوم عام آن، کنار آمده و در برابر آنها سازگاری و انطباق داشته باشند.
هدف نهایی در این نظام تربیتی، ایجاد نظم عمومی و تدارک زمینه آزادی عمل فردی، بدون بروز تمانع، کشمکش و درگیری با دیگران از راه تربیت شهروند سازگار است. در جهان غرب، از کسانی که به این حوزه پرداختهاند، کسانی مانند افلاطون، ارسطو، روسو و ... را میتوان نام برد.
