بخشی از مقاله
چکیده
جادههای جنگلی نقش مهمی در مقوله مدیریت جنگل و سوق دادن آن به سوی جنگل پایدار ایفا میکنند. هر چند ساخت جادههای جنگلی مستلزم تخریب جنگل و ایجاد زخم بر طبیعت است اما با انجام برخی اقدامات میتوان جنبههای منفی ساخت جاده جنگلی را کاهش و کارکرد های مثبت آن را برجسته نمود. از مهمترین معضلات موجود در جادههای جنگلی تاثیر مخرب روان آب سطح جاده است که همواره هزینههای زیادی را برای نگهداری جادهها ایجاد مینماید. در هر بارندگی با روان شدن آب در سطح جاده روسازی آسیب میبیند و چندین تن رسوب و گل و لای به داخل کانال ها سرازیر میشود. کنترل جریان روان آب و هدایت آن به خارج از جاده میتواند خسارات وارده را کاهش داده و با کاهش هزینههای نگهداری و مرمت جادهها موجب صرفهجویی در هزینهها و بسترسازی برای توسعه پایدار جنگل ها گردد. روش های مختلفی برای انجام این فرآیند وجود دارد که در این تحقیق روش های کم هزینه و سهلالوصول معرفی میگردد. ایجاد آبراهه جانبی، شیب جانبی سطح جاده، آبراهه عرضی سرپوشیده و شیب طولی مواج ازجمله این روش ها هستند. رسیدن به توسعه پایدار جنگل ها مستلزم بهکارگیری روش های قابلاجرا و کم هزینه در تمام بخش های مدیریت جنگل است.
کلمات کلیدی: جاده جنگلی، روان آب، زهکشی، کم هزینه
-1 مقدمه
برای انجام عملیات بهرهبرداری، جنگل شناسی، جنگلکاری و سایر اقدامات لازم در جنگل، احداث جاده یک امر لازم و ضروری است. علاوه بر جنبههای مثبت وجود جاده در جنگل، احداث جاده اثرات منفی زیستمحیطی از جمله: کاهش سطح جنگل، تخریب زهکشی طبیعی و خاک و تولید رسوب رودخانه ای را نیز در پی دارد .[1] جاده جنگلی مهمترین وسیله دسترسی به جنگل برای مدیریت، برداشت چوب و نیازهای تفرجی است که بر روی خاک نرم و اسفنجی جنگل همراه با سفرههای آب زیرزمینی زیاد ساخته میشود که استفاده از آن در طولانی مدت مستلزم نگهداری و حفاظت از آن در برابر عوامل تخریبی است. جاده مهمترین ابزار مدیریت جنگل است. جاده خوب جادهای است که همواره قابلاستفاده باشد. یکی از مهمترین تهدیدهای جاده جنگلی، آب است. روان آب ایجادشده در سطح جاده باعث فرسایش شدید میشود .[3]
سطح این جادهها به دلیل رفت وآمد وسایل نقلیه سنگین، تغییر شکل داده کانالهای ناشی از عبور چرخ کامیونها باعث هدایت و جمع شدن آب سطحی و ایجاد جوی های کوچکی میشود که آب در آن سرعت بیشتری داشته و در نتیجه باعث حرکت رسوبات میشود. همچنین آب داخل کانالها باعث اشباع خاک و مصالح جاده شده و در نتیجه باعث خرابی بستر جاده و ایجاد گودال میشود. این راهها چندین تن رسوب و گل و لای را طی هر بارندگی به داخل نهر ها میریزند که بر کیفیت آبهای داخل نهر تاثیر گذاشته و اغلب به صورت غیرقابلاستفاده برای انسان است .[9] هزینههایی که جهت تسویه آب صرف میشود بسیار بالا است و حتی این آبها برای احشام هم غیرقابلاستفاده هستند.
رسوبگذاری کانالها را پر میکند و از گنجایش کانالها برای حرکت جریانهای آبی میکاهد که میتواند موجب طغیان های مکرر در مناطق حاشیه رودخانه گردد. از دیگر خسارات وارده ناشی از روان آب سطح جاده، آسیب دیواره خاکریزی جاده است.[13] فرسایش سطح راهها باعث ناهموار شدن آن و فرسودگی وسایل نقلیه شده و با توجه به کمبود مصالح خوب برای مرمت در بعضی مواقع باعث غیرقابل تردد شدن آن میشود. لذا باید به نحو مطلوبی این روان آبها به بیرون از جاده هدایت شوند.زهکشی فرایند خارج کردن آب اضافی سطح جاده به خارج آن است. آبهایی که در اثر بارندگی در سطح جاده جاری شده و تبخیر نمیشوند را روان آب گویند. این آب ها ممکن است در طول یا عرض جاده حرکت میکنند. اغلب راهحلهایی که برای این مشکل ارائه میشود عبارتاند از آسفالت کردن یا شن ریزی سطح جاده که این روشها محتاج هزینههای زیادی بوده وعملاً در جنگل غیرقابل انجام است. در این مقاله روشهایی برای کنترل روان آب جادههای جنگلی که کم هزینه نیز هستند، معرفی میشود.
-2 عوامل موثر بر هرز آب
حرکت آب بر روی سطح جاده میتواند به عنوان یک منبع انرژی جنبشی، یکی از علل اصلی فرسایش اغلب جادههای جنگلی باشد. رابطه یک برای محاسبه مقدار انرژی جنبشی استفاده میشود .[6]بنابراین انرژی ناشی از آبهای سطحی تابع سرعت و جرم آب روان است که هر چه این دو عامل بیشتر باشند قدرت تخریب بیشتر و فرسایش بیشتر خواهد بود و در نتیجه رسوبات بیشتری تولید میشود. در واقع هر چه میزان این دو عامل کمتر شود میزان فرسایش کاهش مییابد.بحث در مورد سرعت روان آب چون تابع شیب طولی جاده و مربوط به طراحی جاده و ساخت آن است در این مبحث نمیگنجد. در واقع جاده ساخته شده است و باید در جهت کنترل آبهای سطح آن چارهای اندیشیده شود؛ اما در مورد عامل جرم روان آب میتوان با کنترل جریانات آب و یا هدایت آن به خارج جاده در کاهش حجم آن و میزان خسارت به سطح جاده تاثیر گذار بود.
-3 روش های کنترل روان آب جادههای جنگلی
به طور کلی دو نوع زهکشی در جادههای جنگلی مطرح است :[4] الف- زهکشی آبهای عمقی ب- زهکشی آبهای سطح الارضی
زهکشی آبهای عمقی که در واقع خارج نمودن آبهای آزاد در عمق 70 سانتیمتر به پایین است اغلب پر هزینه و در مرحله ساخت جاده انجام میشود که مشخصات فنی خاصی دارند، اما زهکشی آبهای سطح الارضی که بیشتر مد نظر این بحث است، مربوط به خروج آبهای ناشی از بارندگی و برف است که در سطح راهها باقی مانده و خطرات زیادی به وجود میآورند. نفوذ این آبها باعث سست شدن بافت روسازی و زیرسازی راه خواهد شد. زهکشی این آبها راحت تر و کم هزینهتر است و بعد از ساخت جاده نیز در مکانهای مورد نیاز که روان آب زیاد و سطح جاده در معرض خطر است به صورت اضطراری انجام میشود.سه شاخص اصلی روش های کم هزینه جریانات آب سطح جاده عبارت است از:
-1فن آوری ابتدایی - ساده - : این روش ها باید به سادگی قابل ایجاد باشد و حد اقل سطح برای طراحی و ساخت آن کافی است.
-2 طراحی ساده و موثر: این روشها طراحی پیچیدهای نداشته و نیاز به کار دفتری زیادی ندارند.
-3 کم هزینه: در این روشها از مصالح و منابع موجود در طبیعت استفاده میشود و کم هزینه است و به سادگی توسط کارگران یا ماشینآلات موجود در محل مثل بولدوزر، گریدر و یا بیل مکانیکی قابلاجرا است.
هدف اصلی در اینگونه روش ها پراکنده کردن جریان روان آب است. اولین قدم بررسی و انتخاب مکانهایی است که نیاز به زهکش است و مرحله بعد انجام عملیات صحرایی است. بهتر است از پایینترین نقطه جاده شروع و به قسمت های بالاتر ختم شود. مکان های زیر در اولویت ایجاد زهکش قرار میگیرند:
➢مکانهایی که روان آب جریان مییابد.
➢مکانهایی که روان آب وارد کانال کناری میشود و یا احتمال می رود در آینده وارد شود.
➢مکانهایی که رسوبات انباشته شده است.
در ادامه به برخی از این روش ها اشاره میشود.
