بخشی از مقاله
چکیده
توری سم جنگلی مردمنهاد بهعنوان یکی از راهکارهای جدید تو سعهی پایدار رو ستایی در مناطق جنگلی در دنیا مطرح شده ا ست. اما با توجه به اینکه رویکرد فوقالذکر در نظام توسعهای کشور ایران سابقهی کاربردی بسیار محدودی دارد؛ در این راستا، هدف اصلی مطالعه حا ضر معرفی توری سم جنگلی مردمنهاد بهعنوان یکی از رویکردهای جدید تو سعه پایدار رو ستایی بود . در این مطالعه سعی شد تا شاخصها، معیارها و شرایط موجود برای استفاده از این رویکرد بهعنوان یک رویکرد نوبنادِی توسعه معرفی شوند تا سیاستگذاران توسعه روستایی و علاقهمندان به این امر را بهتر راهنمایی کند. مطالعهی حاضر بر اساس مرور و بررسی منابع کتابخانهای، چاپی و الکترونیکی ا ست. نتایج ن شان داد که توری سم جنگلی مردمنهاد، معی شتی پایدار برای جوامع محلی فراهم میآورد و جامعه محلی را بهطور م ستقیم درگیر حفاظت از جنگلها میکند. توریسم جنگلی مردمنهاد بر "روابط اجتماعی"، "بهبود اثربخشی مشارکت محلی" و "پیوند اجتماعی جهت حفاظت جنگلها" در جامعه محلی تأکید دارد. بنابراین، جامعه محلی بهعنوان مسئول و گرو گزار در پروژههای مربوط به توریسم جنگلی مردمنهاد باید ساختار اجتماعی بالقوهای بهمنظور تسهیل در مدیریت منابع طبیعی محلی و دستیابی به توریسم جنگلی مردمنهاد داشته باشد.
واژههای کلیدی: توریسم جنگلی، توسعهی جوامع محلی، مردمنهاد.
مقدمه
یکی از نگرانیهایی که در برنامههای گردشگری مطرح است، "سطح مشارکت مردم محلی" در فعالیتهای مربوط به گردشگری شامل توسعه برنامه، حل مسئله - تصمیمگیری - و کنترل برنامه است. همچنین، بدون مشارکت مردم محلی، دستیابی به اهداف گردشگری طبیعی امکانپذیر نخواهد بود و مردم محلی از مزایای آن بیبهره میمانند. ازاینرو، نوعی از گردشگری با محوریت مردم، شکلگرفته و تو سعه پیداکرده ا ست . - Leksakumdilok, 2004 - توری سم جنگلی مردمنهاد، سفری ا ست مسئولانه به مناطق جنگلی بهمنظور "لذت بردن از آن"، "ارزش نهادن بر فرهنگ محلی" و "ترویج حفظ جنگلها و محیطزیست" که در آن جامعه محلی کنترل قابلتوجهی بر فرآیند توسعه و مدیریت آن دارد و اکثر مزایای اجتماعی و اقتصادی آن به مردم روستاهای اطراف مناطق جنگلی تعلق میگیرد . - Mearns, 2010 - به عبارتی، گردشگری جنگلی مردمنهاد، توسط مردم محلی مدیریت می شود و سود حاصل از آن بهطور مستقیم به آنان میرسد - Khanal and Babar, 2007 - به نظر میر سد توری سم جنگلی مردمنهاد، ت ضاد بین الزامات حفاظت از جنگل و حقوق مردم محلی را بهنوعی رفع نموده ا ست و همچنین تمرکز بر حفاظت از فرهنگ جامعه محلی دارد. توری سم جنگلی مردمنهاد، مظهر یک رابطه دوجانبه تقویت شده بین حفاظت از جنگل/ محیطزی ست با ر شد اقت صاد محلی و حفظ فرهنگ محلی ا ست . - Reimer and Walter, 2013 -
ازاینرو، توریسم جنگلی مردمنهاد، تلاشی است با اهدافی متعدد در جهت حفاظت از جنگلها که میتوان با در نظر گرفتن پیششرط سرمایهگذاری در محدودهای مشخص، همراه با پشتیبانی و مدنظر قرار دادن محدوده زمانی مناسب، درآمدی برای مردم محلی ایجاد نمود و به تو سعه جامعه محلی کمک کرد. همچنین میتوان اینطور بیان کرد که توری سم جنگلی مردمنهاد جنبهای از رویکرد ا ستفاده پایدار از منابع طبیعی و زی ستمحیطی ا ست . - Kiss, 2004 - بر این ا ساس، اهدافی برای توری سم جنگلی مردمنهاد در نظر گرفته شده ا ست که این اهداف شامل ابزاری در جهت حفاظت از جنگلها، تو سعه کیفیت زندگی، افزایش دانش و آگاهی، درک م شکلات محلی، تو سعه م شارکت جامعه و فراهم آوری فر صتی جهت تبادل فرهنگی و ارائه درآمدی مکمل برای افراد محلی است . - Leksakundilok, 2004 -
در روند رو به ر شد توری سم جنگلی، ب سیاری از حافظان جنگلها، نگران تأثیر این نوع گرد شگری بر جامعه محلی و خود جنگلها و نحوه مدیریت آن شدند که بهنوعی به یک چالش برای آنها تبدیل گردید. ظرفیت جنگلها ب سیار کمتر از سطح ا ستفاده گرد شگران ا ست که ن شان میدهد نباید به دنبال افزایش گرد شگر، بی شتر از ظرفیت جنگلها بود. در مقابل، منافع اقتصادی گردشگری برای جامعه محلی با افزایش در تعداد گردشگران حاصل میگردد. در توریسم جنگلی مردمنهاد این تضاد به نحوی کمتر شده است؛ اما در دراز مدت میتواند تأثیر منفی به دنبال داشته باشد. به گفتهی پلومارم - 1999 - ، اغلب کشورهای جهان سوم، گردشگری روستایی، محلی و طبیعی را بهعنوان توریسم جنگلی مردمنهاد ترویج میدهند. اما این در حالی ا ست که چارچوبی بهمنظور شنا سایی، نظارت و تو سعه آن م شخص نکردهاند . - Khanal and Babar, 2007 - درنتیجه، جهت توسعه توری سم جنگلی مردمنهاد میباید عوامل مؤثر در این نوع از گردشگری را بررسی و با کنار هم قرار دادن آنها چارچوبی مشخص و بومیشده برای آن تشکیل داد. ازاینرو، نکته مهم آن است که برای توسعه پروژههای مربوط به توریسم جنگلی مردمنهاد باید اهداف و عوامل اجتماعی، اقتصادی و حفاظتی که پایه اقدامات جامعه محلی است را جهت تصمیمگیری بهخوبی شناسایی کرد .
رویکردهای توسعه توریسم جنگلی مردمنهاد و الگوسازی آن
برای توسعه توریسم جنگلی مردمنهاد، نیاز است تا رویکردی مناسب در نظر گرفته شود و با توجه به ویژگی اصلی این نوع از گردشگری، برنامهریزی معینی در توسعهی مردمنهاد آن با توجه به اهداف توسعه پایدار طراحی گردد - Esmaeilzadeh et al., . - 2011 در این زمینه در توسعه گردشگری بهصورت کلی، پنج رویکرد مدنظر است که در حوزهی توریسم جنگلی مردمنهاد نیز عمومیت دارند. این رویکردها شامل:
انبوه گرایی: توسعه انبوه گردشگری، به مدتهای طولانی، سنت مسلط در برنامهریزی گردشگری محسوب میشده است. بر اساس این رویکرد، اثرات بالقوه منفی اقتصادی، اجتماعی و محیطی گردشگری کمتر در نظر گرفته شده است و منابع طبیعی بهعنوان عناصر گردشگری، همراه با توسعه گردشگری مورد سوءاستفاده قرار میگیرد. بنابراین شکل انبوه توسعه، ممکن است بهعنوان یکشکل برنامهریزی نشده توصیف شود . - Hall, 2000 - گردشگری انبوه درواقع عبارت است از گردشگری تجاری معمولی که در سطح گستردهای از جهان وجود دارد. این قبیل فعالیتهای گردشگری بهوسیله شرکتهای بزرگ گردشگری ساماندهی میشود و بازارهای خاص خود را دارد کهمعمولاً در نواحی مختلف گردشگری جهان، متمرکز است.
اقت صادی - صنعت محور - : بر ا ساس سنت اقت صادی، گرد شگری بهعنوان یک صنعت ملاحظه میگردد که میتواند بهعنوان ابزاری در اختیار دولتها قرار گیرد تا آنها در جهت دستیابی به اهداف ویژه رشد اقتصادی و باز ساخت، ایجاد اشتغال، و توسعه منطقهای از طریق تأمین انگیزههای مالی، تحقیق، بازاریابی و ابزارهای توسعهای از آن استفاده کنند. مدل اقتصادی، از گردشگری انتظار ندارد که داروی تمام دردهای اقتصادی باشد و این رویکرد بر ارزش بالقوه گردشگری بهعنوان یک صنعت تخصصی تأکید دارد که میتواند در جهت کاهش عدم تعادلهای ملی و منطقهای در مباحث تجارت، تراز پرداختها یا سطوح مبادلات خارجی مشارکت کند. در سنت اقتصادی، دولتها از گردشگری بهعنوان ابزاری برای رشد و توسعه در مناطق ویژه استفاده میکنند . بنابراین تأکید برنامهریزی بر روی اثرات اقتصادی گردشگری و استفاده مؤثر در جهت ایجاد درآمد و مزایای شغلی برای نواحی یا اجتماعات هست.
یکی از ویژگیهای عمده رویکرد اقتصادی، استفاده از بازاریابی برای جذب گردشگری است که بتواند بیشترین منافع اقتصادی را برای مقصدی که منابع ویژه گردشگران را تعیین میکنند تأمین مینماید. از آنجائی که هم دولت و هم صنعت، بر مطالعات چندپاره و رقابت بین مح صولات و بازارها تأکید میکنند و اهداف اقت صادی، بر علائق اجتماعی و اکولوژیکی اولویت دارند. این رویکرد، مشخص نمیسازد که این موضوع که از توسعه گردشگری، چه کسانی منتفع و چه کسانی متضرر میشوند. فضایی جغرافیایی: خاستگاه رویکرد فضایی/جغرافیایی به کار جغرافیدانان، برنامهریزان شهری و منطقهای کاربری زمین، و طرفداران حفاظت از منابع طبیعی که از رویکرد عقلانی برنامهریزی منابع طبیعی دفاع میکنند، برمیگردد. برنامهریزی کاربری زمین یکی از قدیمیترین ا شکال حفاظت محیطی ا ست.
به اعتقاد ب سیاری، رویکرد ف ضایی/کاربری زمین، بهوا سطه رابطه نزدیکش با برنامهریزی منطقهای و اجتماعات گردشگری، شکل غالب برنامهریزی گردشگری عمومی میباشد . - Gunn, 1994 - برنامهریزی فضایی یا جغرافیایی به "برنامهریزی با مؤلفه فضایی یا جغرافیایی اشاره دارد که در آن هدف عمومی، تأمین ساختار ف ضایی فعالیتها - یا کاربری ارا ضی - ا ست. برنامهریزی ف ضایی چندبعدی و چند مو ضوعی ا ست. در این رویکرد، گردشگری اغلب دارای یک مبنای اکولوژیکی همراه با یک نیاز اساسی به توسعه است که بر الگوهای فضایی ویژه، پایهریزی میشود تا اثرات منفی گردشگری را در یک محیط فیزیکی به حداقل برساند. موضوعات موردتوجه در این چارچوب، مباحث مرتبط با ظرفیتسازی فیزیکی و اجتماعی، آستانههای محیطی و محدویتها/میزانهای تغییر قابلقبول/مطلوب است .
در سنت فضایی، جغرافیدانان جهت رشد مقصدهای گردشگری بر کاهش ارتباط با بازار - رویکرد اقتصادی - و منابع منطقه - رویکرد فیزیکی - تأکیددارند. بنابراین جای تعجب نیست که رویکرد جغرافیایی/ فضایی بر تدوین طرحهای توسعه گردشگری که بر اساس منابع طبیعی یک منطقه و بر روی ظرفیتها یا محدودیتهای سایتها در جهت مقاوم کردن زیرساختهای گردشگری پیریزی شده است، تأکید دارد. اجتماع محور: از اواخر دهه 1970، افزایش توجه عمومی، معطوف به اثرات منفی محیطی و اجتماعی شد. اگرچه اثرات منفی گردشگری، ابتدا در کشورهای کمتر توسعهیافته مشاهده شد، ولی بهتدریج مشخص شد که گردشگری، اثرات نامطلوبی در ک شورهای تو سعهیافته و بخشهایی از اروپا و آمریکای شمالی نیز بر جای گذا شته ا ست . - Hall, 2000 - در پا سخ به اثرات منفی م شاهده شده از تو سعه گرد شگری، ا ستراتژیهای جایگزین تو سعه گرد شگری موردحمایت قرار گرفتند، این همان مقولهای است که ما اکنون بهعنوان اکوتوریسم توصیف میکنیم،مقولهای که بستر اجتماعی و کالبدی را در درون آنچه گردشگری اتفاق افتاد، برجسته کرد. مک اینتاش و گولدنر - Mc.Intosh & Goeldner, 1986 - ، نیاز به مشارکت گسترده اجتماعات در گردشگری را در پنج هدف توسعه گردشگری زیر عنوان کردند:
- تأمین چارچوبی برای ارتقاء استاندارد زندگی مردم محلی از طریق منافع اقتصادی گردشگری؛
- توسعه زیرساختها و تأمین تسهیلات تفریحی، هم برای ساکنین و هم برای بازدیدکنندگان؛
- اطمینان از اینکه انواع توسعه در درون مراکز گردشگری برای اهداف این مناطق، مناسب باشند؛
- تدوین یک برنامه توسعه که سازگار با ایدههای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دولت و مردم منطقه میزبان باشد و بهبود رضایت بازدیدکنندگان بنابراین رویکرد اجتماع محور در برنامهریزی گردشگری، به شکل "برنامهریزی از پایین به بالا" است که بر توسعه در درون اجتماع تأکید دارد تا توسعه اجتماع از بیرون و درون . توسعه پایدار: توسعه پایدار شرط اساسی تأمین زندگی امن و پایدار است که بهمنظور به حداقل رساندن اتلاف منابع، تخریب محیط، گسستگی فرهنگی و بیثباتی اجتماعی تلاش میکند. هال - Hall, 2000 - ، در بررسی رویکرد اخیر در خصوص توسعه
