بخشی از مقاله
خلاصه مقاله
ثبت جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز در فهرست آثار جهانی در مرداد ماه 1389 به همت سازمان میراث فرهنگی و سایر مسولین کشور یکی ازاقدامات تاثیر گذار در آینده کشور ، شهر و بازار تبریز می باشد. با ثبت شدن این مجموعه در فهرست میراث جهانی، ضمن ارتقاء فرهنگی و اجتماعی کشور و منطقه در جهان، خیل انبوه توریسم و جهانگردان نیز جهت مشاهده آن اثر به کشور مسافرت نموده و ضمن آشنایی ملموس با آداب و هنر منطقه ، درآمدزایی و در نتیجه ي آن ایجاد مشاغل جدید و فعال شدن بیشتر چرخ هاي صنعتی را نیز در پی خواهد داشت.
اندیشه ثبت جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز به سال ها قبل باز می گردد، در طول سالیان متمادي این مهم بصورت بالقوه باقی بود. در سال 1386 با پیگیریهاي مستمر و متمادي مسولین میراث فرهنگی استان، دفتر ثبت جهانی سازمان میراث فرهنگی کشور با شرط انجام تمامی اقدامات و مراحل اجرایی تهیه و تدوین پرونده به دلیل قرار گیري مجموعه آرامگاهی و خانقاهی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و نیز بافت تاریخی یزد در الویتهاي اول و دوم دفتر ثبت جهانی سازمان میراث فرهنگی در آن مقطع زمانی،با نیروهاي کارشناسی استان با نظارت و همفکري کارشناسان سازمان مجموعه بازار تاریخی تبریز را نیز در الویت برنامه هاي خود قرار داد.
هدف از این مقال شرح تکلیف و عملیاتی کار از روزهاي پایانی 1386 با همت مسولین استانی توسط ستاد تدوین پرونده ي ثبت جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز می باشد. مدارك ارسال شده براي پرونده شامل گزارش پرونده - شامل شناسایی ، توصیف ، توجیه معیارهاي پیشنهادي ، وضعیت حفاظت وعوامل موثر بر اثر ،پایش یا مونیتورینگ و مستند نگاري مجموعه تاریخی بازار تبریز - ،خلاصه گزارش پرونده - بیشتر مربوط به فصل شناخت - ، نقشه ها و فیلم مربوط به اثر و پیوستهاي مرتبط با اثر می باشد.
معرفی مجموعه بازار تاریخی تبریز:
در معماري و بافت سنتی شهرهاي ایران، مجموعه بازار شامل راههاي ارتباطی، چهار سوقها، کاروانسراها، تیمچهها و راستهها و ... استخوانبندي اصلی بافت شهر را تشکیل میدهند. بازار بزرگ تبریز نیز با تیمچهها و سراها و کاروانسراهاي متعدد از اقتدار و رونق تجارت این شهر در گذشتههاي دور و نزدیک حکایت دارد. اغلب مورخین و جهانگردان که از قرن چهارم هجري تا عهد قاجار از تبریز دیدن کرده اند اسناد و مدارك مهم و با ارزشی را درباره بازار و وضعیت اقتصادي تبریز از خود بجا گذاشته اند.از شخصیت هاي فوق میتوان به مقدسی ، یاقوت ، مارکوپولو،ابن بطوطه، حمدا... مستوفی ، کلاویخو ، جان کارت رایت ، انگلیسی ، شاردن و جمللی کارري و... اشاره کرد.
مجموعه بازار تاریخی تبریز شامل زیر مجموعه هاي مختلف تجاري،مذهبی، فرهنگی و بهداشتی و سکونت براي تجار دیگر شهرها در خود بازار و خانه هاي تاجران مقیم در اطراف بازار بوده است. در چنین مجموعه اي چگونگی ارتباط عناصر مجموعه با یکدیگر حائز اهمیت می باشد . سیستم این ارتباطات بصورت شبکه اي می باشد که در این مجموعه شبکه ها، عناصر طولی با کارکرد تجاري به نام راسته یا راسته بازار می باشند که علاوه بر نقش تجاري، کارکرد ارتباطی نیز دارند. این شبکه شامل شاخه هاي شمالی-جنوبی و شرقی- غربی می باشند؛ بصورتی که دیگر عناصر در بین یا اطراف آنها شکل گرفته اند و از طریق ورودي هایی، با آنها در ارتباط هستند.
دو شاخه اصلی شمالی- جنوبی از خیابان جمهوري اسلامی و تربیت در جنوب شروع شده و به بازار مسگرها و میدان صاحب الامر در شمال می رسد. این شاخه ها تا حدي مهم بوده اند که این مجموعه حتی با عوامل طبیعی چون رودخانه،با ایجاد پل بازارها بر روي آن به طوري برخورد نموده که امتداد شاخه ها قطع نشود. شاخه هاي اصلی شرقی – غربی در شمال بازار از دروازه شتربان شروع شده و با بازارچه شتربان که در برخی جاها امتداد شمالی جنوبی نیز دارد به میدان صا حب الامر می رسد. شاخه مهم دیگر در مرکز قرار گرفته و خیابان راسته کوچه را به خیابان دارایی متصل می کند شاخه بعدي از خیابان جمهوري در جنوب غربی بازار شروع شده و تا دروازه باغمیشه امتداد می یابد.
عناصر و اجزاي تشکیل دهنده بازار تبریز:
برخی عناصر تشکیل دهنده بازار تبریز عبارتند از:راسته، ورودي هاي بازار ، رسته ، دالان ، سرا - خان - ، کاروانسرا ، تیمچه ، چهارسو - چهار سوق - ، میدان ، بازارچه ، بقعه ، مسجد ، حمام ، مدرسه ، تکیه و حسینیه ، زورخانه ، یخچال ،پل بازار و . . . نحوه نامگذاري عناصر بازار به گونه اي بوده که گاهی براساس حرفه بازرگانان و صنعتگران بازار، مانند: دالان عباچی ، گاهی به نام بانی و سازنده بازار یا راسته ، مانند: تیمچه حاج ابوالقاسم، گاهی با توجه به موقعیت و محل بازار، مانند: مسجد جامع، گاهی بر حسب وطن یا مذهب بازرگانان و پیشهوران، مانند: سراي آلمانیها- و نیز گاهی با توجه به اندازه یا شکل خاص ، مانند: بازاراوچ تیمچهلر - سه تیمچه حاج شیخ - نامگذاري می شده است.
روند شکل گیري بازار تبریز در ارتباط با ساختار شهر و مراکز حکومتی
• شکل گیري هسته اولیه شهري را از اواسط قرن سوم تا اواسط قرن پنجم هجري و گسترش شهر به مرکزیت مسجد جامع و مجموعه حکومتی به عنوان مرکز حکومتی منطقه از اواسط قرن پنجم تا اواخر قرن هفتم هجري و تبدیل شدن به یکی از مهمترین و بزرگترین شهرهاي جهان آن روز از لحاظ سیاسی – اقتصادي و تشکیل مجموعه هاي بسیار باارزش شهري با قطبها و هسته هاي گسترش متعدد. در قرن هشتم هجري : تبریز چه زمانی که پایتخت ایلخانان مغول بود و چه زمانی که بعنوان یکی از مهمترین مراکز تجاري و اقتصادي جهان بود، موزه اي وسیع از ساخت و سازهاي شهري مانند مجموعه هاي بزرگ مسکونی ، کاخها ، کوشک باغها و ... بوده است و در قرن نهم هجري تا اواخر قرن دوازدهم هجري تداوم حیات به صورت مرکز تجاري - سیاسی مهم منطقه اي را دارد در این دوران انتقال دولتخانه از ششگلان به صاحب آباد توسط جهانشاه قراقویونلو و شکل گیري بناها و عناصر حکومتی و مذهبی به دور میدانی وسیع در صاحب آباد داریم .
انتقال و تجمیع قطبهاي مهم شهري - با کارکرد فرامنطقه اي و کشوري - در شمال مهرانرود ودر امتداد و همخوان با بازار به عنوان مهمترین قطب شهري ماندگار در تاریخ تبریز، توسط حسن پادشاه آق قویونلو می باشد. از اواخر قرن دهم ه . ق.ادامه و گسترش مجموعه صاحب آباد به عنوان مرکز ولایت آذربایجان و سپس حرکت به جنوب رودخانه مهرانرود و ایجاد و جایگزین شدن مجموعه صادقیه و تخریب شهر تبریز در زلزله سال 1194 هجري قمري و ایجاد مجموعه هاي جدید تجاري در ادامه مجموعه صادقیه و بخش جنوبی مهرانرود می باشد. مجموعه بازار تاریخی تبریز بعنوان یک بلوك شهري و کامل ترین سازمان اجتماعی در بازارهاي ایران، در بافت تاریخی شهر تبریز قرار گرفته است و مهمترین رکن این بافت می باشد، که مدیریت اجتماعی آن به عنوان تنها مدیریت اجتماعی کامل بازارها ، همچنان حاکم بر فعالیتهاي آن می باشد.
بازارتبریز عالیترین و عملیترین مرکز براي تجارت و کسب و کار است و در واقع بهترین مرکز براي تولید و توزیع محصولات و انجام معاملات است فعالان بازار نیز علاوه بر رفتار اقتصادي، بسیاري از رفتارهاي فرهنگی را از نسلی به نسلی و از قومی به قومی دیگر انتقال میدهند و سبب انتقال و یا اشاعه فرهنگی میشود. بازار تبریز بزرگترین اثر ثبت شده کشور و وسیعترین مجموعه مسقف و بهم پیوسته جهان می باشد. بررسی معیارهاي ارزیابی ارزش هاي برجسته جهانی شامل 10 بند براي آثار تاریخی و طبیعی که 6 مورد آن مربوط به آثار تاریخی بشرح زیر :
- نشانه شاهکار نبوغ خلاقانه بشر باشد.
- تبادل ارزشهاي انسانی طی یک دوره زمانی خاص یا در یک محدوده فرهنگی از جهان که باعث پیشرفت در زمینه هاي معماري یا فنی، آثار بزرگ هنري، شهرسازي یا طراحی مناظر شده باشد.
- نمونه و گواه منحصر به فرد و یا حداقل استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدنی زنده و یا نابود شده باشد.
- نمونه برجسته از گونه اي از بنا یا مجموعه اي فنی یا معماري یا منظر باشد که نماینده مرحله یا مراحل مهمی از تاریخ بشرند.
- نمونه اي برجسته از سنت سکونت بشر و یا کاربري اراضی یا کاربري دریایی باشد که نماینده یک یا چند فرهنگ و یا تعامل انسان و محیط بالاخص هنگامی که محیط تحت تاثیر تغییرات جبران ناپذیر، آسیب پذیر شده باشد.
- بصورت مستقیم و یا ملموس با رویدادها و یا سنت هاي زیست، عقاید، باورها و یا آثار هنري ادبی با اهمیت برجسته جهانی مرتبط باشد. - از نظر کمیته این معیار باید ترجیحا با سایر معیارها مورد استفاده قرار گیرند. -
به منظور ثبت مجموعه بازار تاریخی تبریز می بایست به تشریح دلایل انتخاب معیارهاي پیشنهادي اثر و توجیه وانطباق دلایل معیارهاي پیشنهادي و مقایسه تطبیقی جهت نشان دادن برجستگی اثر نسبت به آثار مشابه در سطح ملی و بین المللی و توضیح اصالت و تمامیت اثر پرداخته می شد که قابلیت هاي شاخص مجموعه بازار تاریخی تبریز جهت ثبت در میراث جهانی با توجه به 6 معیار ارائه شده، پرونده ثبت جهانی بازار بر اساس 3 مورد آن یعنی معیار 2و 3و4 شکل گرفت:
مجموعه بازار تاریخی تبریز به عنوان وسیعترین مجموعه بازار سنتی و تاریخی جهان و به عنوان کامل ترین عنصر شهري در سال 2009 از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگري کشور و با مساعی مسئولین و کارشناسان فرهنگی میراث استان آذربایجان شرقی جهت ثبت در فهرست سازمان یونسکو نامزد گردید . پرونده این مجموعه معظم، با محوریت 3 معیار زیر از معیارهاي شش گانه سازمان یونسکو تهیه و ارسال گردید:
-1 معیار: II تبادل ارزش هاي انسانی طی یک دوره زمانی خاص یا در یک محدوده فرهنگی از جهان که باعث پیشرفتی در زمینه هاي معماري یا فناوري، هنرهاي یادمانی، برنامه ریزي شهري یا طراحی چشم انداز - منظر - باشد.
-2 معیار :III نمونه و گواه منحصر به فرد و یا حداقل استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدنی زنده و یا نابود شده باشد. در این خصوص سیستم مدیریتی و نظام اجتماعی حاکم در بازار و روابط بین تولید و توزیع کالا و همچنین کالبد این مجموعه معظم که دربردارنده تمام عناصر شهري مثل راسته بازار، تیمچه، دالان، گذر، مسجد، بقعه، مدرسه، کتابخانه، زورخانه، کاروانسرا، حمام و... بوده است. در کل می توان گفت مجموعه ایست کامل و منحصر به فرد.
