بخشی از مقاله
چکيده
امروزه روستاييان براي کسب درآمد و گذران زندگي در محيط روستاها ناچارند دست به فعاليت هاي مختلفي در زمينـه هـاي کشاورزي،دامداري،صنايع دستي يا خدماتي بزنند.در روستاهاي ايران ظرفيت هاي بسياري وجود دارد که مـي توانـد موجبـات توسعه روستايي را فراهم آورد،يکي از اين ظرفيت ها بحث گردشگري روستايي است .گردشگري روستايي مي تواند منبع جديد درآمد و اشتغالزايي براي روستاييان و به ويژه روستاييان کشورهاي در حال توسعه باشد و تا اندازه اي مشکلات آنها را حل کند و يا تقليل دهد.البته اين امر مستلزم مديريت و برنامه ريزي خاصي است تا گردشگران علاوه بر ديدن مناظر و چشم اندازهاي طبيعي آن نقاط ، با آداب و رسوم و فرهنگ آن روستا نيز آشنا شوند. بدين ترتيب گردشـگران بـه خريـد محصـولات روسـتا از قبيل صنايع دستي،محصولات محلي،غذاهاي سنتي و... علاقه مند مي شـوند و ايـن بـه معنـاي افـزايش درآمـد و اشـتغالزايي روستايياني است که به طور مستقيم و غير مستقيم در اين صنعت فعاليت مي کنند.روستاهاي شهرستان خوي نيز با طبيعـت بکر و زيبا، باغات ،رودها،آبشارها،غارها ،چشمه هاي آب معدني و آب گرم و ... مي توانند وسايل آرامـش روح و روان گردشـگران را فراهم نمايند و براي توسعه روستاهاي اين منطقه صنعت گردشگري روستايي مي تواند بسيار موثر باشد.
کليد واژه ها- گردشگري،گردشگري روستايي،توسعه روستايي،خوي،روستا
مقدمه
امروزه صنعت گردشگري در جهان توسعه فراواني يافته است و بسياري از کشورها از اين رهيافت توانسته اند وضعيت خويش را تا حد درخور توجهي بهبود بخشيده و بسياري از مشکلات خود از قبيل بيکاري، پايين بودن سطح درآمد سرانه و کمبود درآمد ارزي را پوشش دهند. صنعت جهانگردي به عنوان بزرگترين و متنوع ترين صنعت در دنيا به حساب مي آيد. بسياري از کشورها اين صنعت پويا را به عنوان منبع اصلي درآمد، اشتغالزايي، رشد بخش خصوصي و توسعه ساختار زيربنايي مي دانند(چاگ ، واي، گي،٢٧:١٣٨٢).کشور ايران از نظر منابع طبيعي جزء ١٠کشور برتر دنيا مي باشدکه مي تواند از اثرات حاصل از گردشگري در کاهش مشکلات بيکاري و درآمد اقتصادي بهره مند شود، اما با توجه به آمارهاي موجود ايران از اين فرصت بهره کافي را نبرده است . به طوري که تنها در ميان کشورهاي اسلامي رتبه دهم را دارا مي باشد.(ابوالحسني نژاد،٢:١٣٨٢)،يکي از اين منابع که مي تواند بسياري از تهديد ها را به فرصت تبديل کند منابع موجود گردشگري در محيط روستاها مي باشد، البته روستاهاي کشور ما نيز همانند بسياري از روستاهاي کشورهاي جهان سوم با مشکلات و مسائل گوناگوني از قبيل مهاجرتهاي روستايي، پايين بودن سطح اشتغال ، پايين بودن سطح بهره وري در بخش کشاورزي، فقدان يا کمبود زيربناهاي رفاهي و خدماتي و ... مواجهند. اين در حالي است که تعداد قابل توجهي از اين روستاها به لحاظ موقعيت مکاني و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر، مانند مناظر طبيعي، آثار باستاني، تنوع اقليمي، آداب و سنن اجتماعي و ... زمينه مناسبي براي توسعه فعاليتهاي گردشگري دارند. در همين راستا روستاهاي شهرستان خوي با برخورداري از امام زاده ها،جاذبه هاي طبيعي فراوان همانند طبيعت بکر و زيبا،رودها،باغات ،آبشار، غارها(بدلان و علي شيخ )، چشمه هاي آب گرم و آب معدني و ... که دارا مي باشند، مي توانند ضمن فراهم آوردن زمينه گردشگري روستايي موجبات توسعه روستايي را فراهم آورده و اين شهرستان را در رديف پر درآمدترين شهرستانها از نظر جذب گردشگر نمايد،که متاسفانه برنامه ريزي عملياتي موثري در رابطه با اين پديده و راه هاي گسترش آن صورت نگرفته است .
٢. روش تحقيق
روش تحقيق مقاله حاضر،توصيفي تحليلي با استفاده از شيوه اسنادي و کتابخانه اي است .در ابتدا به بررسي مفاهيم توسعه روستايي وگردشگري و همچنين تعاريف و مفاهيم مربوط به گردشگري روستايي،تاريخچه و انواع آن مي پردازيم و سپس نظرات و ديدگاهها در مورد توسعه گردشگري روستايي همراه با نگرش گردشگري روستايي ابزاري براي توسعه روستايي مورد بررسي و مقايسه قرار مي گيرد، در ادامه نيز ديدگاههاي مربوط به چالش هاي فراروي گردشگري روستايي بررسي و موقعيت جغرافيايي و تاريخي شهرستان خوي و پتانسيل ها و ظرفيت هاي مربوط به گردشگري روستاهاي شهرستان خوي معرفي و در نهايت با ارائه راه کارهايي در مورد توسعه گسترش گردشگري روستايي شهرستان خوي، نتيجه گيري حاصل را بررسي مي نماييم .
٢.١. مفهوم توسعه روستايي
متون موجود در زمينه توسعه روستايي چه در دوره کلاسيک و چه در دوره جديد نشان مي دهد که در کشورهاي جهان سوم به رغم وجود ارزشها، نظامهاي اعتقادي و نظامهاي حکومتي مختلف ، دو ديدگاه بر برنامه ريزي هاي توسعه روستايي حاکم بوده است : ديدگاه بهبود و اصلاح و ديدگاه دگرگون سازي( ازکيا، ١٣٦٥; افتخاري،١٣٧٢: ٥١-٧٤) با توجه به اين ديدگاه ها هدف هاي مختلفي در برنامه ريزي توسعه روستايي مدنظر قرار گرفته است . بر همين اساس ،تعاريف توسعه روستايي نيز متعدد و متفاوت است و هر ديدگاه بنا بر چارچوب نظري خود، توسعه روستايي را مورد بررسي و مطالعه قرار داده است تا جايي که برخي بر اين باورند که هدف توسعه روستايي صرفا تحول وضعيت و شرايط روستاها از نظر اقتصادي نيست ، بلکه توسعه معادل اجتماعي و اقتصادي مناطق شخصي همراه با توجه خاص به حداکثر بهره برداري از منابع محلي و توزيع عادلانه و گسترده تر منافع ناشي از توسعه را دنبال مي کند. مسلم است که توسعه روستايي شامل يک فرآيند عميق تغييرات در کل جامعه محلي و از همه مهمتر در نقش افراد است ( هاگ ، ام ، وي، ١٣٦٨: ٦٧). مطالعات انجام شده در زمينه توسعه روستايي،از جمله مطالعه سازمان بين المللي کار که از اوايل دهه ١٩٧٠ آغاز شده بر افزايش درآمد در ميان روستاييان ، لزوم سمت دادن توسعه به سوي اشتغال بيشتر، برآورده نمودن نيازهاي اساسي مردم ، فقرزدايي و ... تاکيد دارند. با اين حال براي رسيدن به اين هدفها دو دسته نظريه وجود دارند: ١- دسته اول شامل نظرياتي است که توسعه کشاورزي را محور اصلي براي توسعه روستايي مي دانند و بر توسعه کشاورزي تاکيد دارند(رابينسون و تودارو،١٣٥٧).٢- دسته دوم که همزمان با کشاورزي به توسعه صنعت توجه دارند و بر توسعه صنايع روستايي تاکيد دارند. بر اين مبنا برنامه هاي توسعه روستايي با توجه به سياستهاي موجود در ابتدا با تاکيد بر توسعه کشاورزي ،صنعتي کردن سکونتگاههاي روستايي،ارائه امکانات و خدمات رفاهي روستايي و اجراي طرحهاي فيزيکي و کالبدي بوده است .در حاليکه ارزيابي ها و مطالعات انجام شده در جهان نشان داد که توسعه کشاورزي يا صنعتي، فقط بخشي از توسعه جامع را تشکيل مي دهد که به نوبه خود فقط به صورت توسعه کلان و جامع در سطح ملي قابل فهم است (٢٣-١٩٩٠٢٠,Godrey;١٩٩٦٢٢٧,Bourke).توجه به سطوح ديگر توسعه جامع يعني توسعه منطقه اي از پيش شرطهاي موفقيت توسعه ملي است .
٢.٢. مفاهيم گردشگري
واژه گردشگري نخستين بار در سال ١٨١١ در مجله انگليسي به نام اسپورتينگ ماگازين آمد. در آن زمان اين لغت به معناي مسافرت به منظور تماشاي آثار تاريخي و بازديد از مناظر طبيعي براي کسب لذت به کار مي رفت (محلاتي، ١٣٨٠، ٣). واژه توريست به کسي اطلاق مي شود که صرف نظر از کنجکاوي به قصد تفنن و تفريح سفر مي کند(٢٠٠٢,Onil). بوکارت و مدليک (١٩٨١)گردشگري را سفري کوتاه معرفي مي کنند که در آن گردشگر براي سير و سياحت به منطقه اي خارج از محل سکونت و کار خود مي رود(کاظمي،١٣٨٥: ١٥).
٢.٢.١. تاريخچه گردشگري روستايي
گردشگري روستايي به عنوان يک فعاليت تفريحي اجتماعي، در نيمه دوم قرن هجدهم در انگلستان و اروپا ظاهر شد. قبل از آن هم مناطق روستايي مورد استفاده فعاليتهاي تفريحي قرار گرفته بودند، اما شرکت در اين فعاليتهاي تفريحي محدود به اقشار برتر جامعه بود. در قرن نوزدهم و بيستم به دليل توسعه حمل و نقل و سهولت جابه جايي، راه يابي به روستا آسان شد.رشد سريع تقاضا براي گردشگري روستايي از سال ١٩٤٥ آغاز شد.البته در همين زمان گردشگري روستايي شاهد رشد برجسته و گردشگري بين المللي شاهد رشد جمعيت بود و افزايش تقاضا براي گردشگري روستايي تا اندازه اي منجر به توسعه گردشگري شد(شارپلي، .(53 :1380
٢.٢.٢. تعاريف و مفاهيم گردشگري روستايي
گردشگري روستايي در معناي کلاسيک نوعي از فعاليت هاي توريستي است که درآمد اضافي را براي آنهايي که شغل اصلي مانند (کشاورزي و صنعت )دارند را فراهم مي آورد(٢٠٠٥١٨٠,Szabo).
آنتوني دونت توريسم روستايي را رهايي از زندگي کسالت بار شهري براي بهره گيري از مواهب طبيعي و برخورداري از جاذبه هاي طبيعي در جنگل ها،مراتع ،رودخانه ها مي داند که در محيط روستايي با ارايه تسهيلات رفاهي و خدماتي همراه مي شود(بمانيان ، ١٣٨٧: ٤٠). اپرمن توريسم روستايي را در ارتباط تنگاتنگ با توريسم مزرعه اي و نهادينه کردن ارزش کشاورزي در جامعه روستايي مي داند که مناطق پارک هاي ملي و حيات وحش حفاظت شده را شامل نمي شود( محمودي نژاد، ١٣٨٦: ٤٠). در سال ١٩٨٦کميسيون جوامع اروپايي، نه تنها گردشگري مزرعه يا گردشگري کشاورزي، بلکه تمامي فعاليتهاي گردشگري روستايي را در نواحي روستايي،گردشگري روستايي تعريف نمود ( ٣٠-١٩٩٧٧,Sharpley). در تعريفي ديگر گردشگري روستايي به مجموعه فعاليتهايي اطلاق شده است که از طريق فعاليتهاي گردشگري، مانند تامين اقامتگاه ، غذا و يادگيري و آموزش درباره روستا و مزرعه درآمدهايي را براي ساکنان آن سکونتگاههاي روستايي ايجاد مي کند(١٩٩٣٦٧,Mcintyre). در يک جمع بندي از تعاريف ارائه شده مي توان تعريف زير را براي گردشگري روستائي ارائه کرد:گردشگري روستايي شامل هرنوع فعاليت تفريحي و گذران اوقات فراغت است با دريافت خدماتي از قبيل غذا،محل اقامت ،و محصولات محلي از ساکنان محلي در مکاني از نظر قوانين و مقررات جاري کشور يا از نظر ماهيت اقتصادي و فرهنگي روستا محسوب مي شود(افتخاري و قادري،١٣٨١: ٢٧-٢٨).
٢.٢.٣. انواع گردشگري روستايي
گردشگري روستايي تنها شامل گردشگري کشاورزي نمي شود، بلکه همه ي فعاليتهايي که گردشگران در مناطق روستايي انجام مي دهند را در بر مي گيرد. از اين رو مي توان گفت که افراد به دلايل مختلف و با انگيزه هاي متفاوت از نواحي روستايي بازديد مي کنندو در بسياري از فعاليتهاي گردشگري نيز شرکت خواهند کرد، به همين دليل نيز انواع خاصي از گردشگري در نواحي روستايي وجود دارد که به شخص مسافر، ويژگيهاي مقصد و انگيزه سفر بستگي دارد. بنابراين مي توان با توجه به اهداف گردشگران ،گردشگري روستايي را به موارد زير تقسيم نمود: ا- گردشگري طبيعي ٢- گردشگري فرهنگي ٣- اکوتوريسم ٤- گردشگري دهکده ٥- گردشگري مزرعه ٦-گردشگري روستايي يا گردشگري محلي- روستايي ٧- گردشگري سبز (اداره کل ميراث فرهنگي و صنايع دستي و گردشگري استان گيلان ،١٣٩١).
٢.٣. نظرات و ديدگاههاي مربوط به توسعه گردشگري روستايي
در مورد توسعه گردشگري روستايي ديدگاه هاي متفاوتي وجود دارد. بعضي آن را بخشي از بازار گردشگري مي شناسند و معتقدند آن را با شکلهاي ديگر بازار گردشگري، مانند گردشگري در آفتاب ،گردشگري در کنار دريا،گردشگري در سواحل ماسه اي مقايسه کرد(٣٠-١٩٩٧٧,Sharpley). از جنبه ديگر گردشگري روستايي به عنوان فلسفه اي براي توسعه روستايي مطرح گرديده است که اين جنبه داراي سه ديدگاه مهم است که ما به دو ديدگاه آن اشاره مي نماييم ، از يک نگرش گردشگري به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي است که انعکاس دهنده ويژگي محيط روستايي است . در مواردي نيز گردشگري را به عنوان ابزار و سياستي براي بازساخت اقتصاد روستايي مي شناسند(شکوئي، ١٣٧٥، ٢١٣-٢١٤; ١٨١-١٩٩٧١٨٠,slee)
٢.٣.١. گردشگري روستايي به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي
گردشگري روستايي راه حل کلي براي همه دردها و مسائل و مشکلات نواحي روستايي نيست ، اما يکي از شيوه هايي است که ممکن است آثار اقتصادي مهمي داشته باشد و به نوعي مي تواند به کند شدن روند تخليه سکونتگاه هاي روستايي و کاهش مهاجرت جمعيت روستايي کمک کند، البته گردشگري به عنوان راهبردي براي توسعه روستايي نسبتا تفکر جديدي است که ديدگاه ها و نگرشهاي مختلفي در باب آن مطرح شده است ، در يکي از اين نگرشها گردشگري روستايي به عنوان موتور محرکه توسعه روستايي معرفي شده و دلايلي به شرح زير براي آن ارائه شده است (١٩٩٣٢٣,Greffe). الف ) همانند هر فعاليت صادراتي که سازماندهي شده و توسعه يافته ،گردشگري نيز منبع شغل و درآمد به حساب مي آيد. ب )گردشگري روستايي بر خلاف ساير کالاها، خدمات و فرآورده هاي کشاورزي مانند: غذا، توليدات فعاليت ماهيگيري، پوشاک و نساجي، ساختمان سازي و کارهاي عمومي، حمل و نقل و بيمه و ... همانند مولدي براي تعداد زيادي از فعاليتهاي اقتصادي عمل مي کند. هرگز نبايد فراموش کرد که گردشگري روستايي صرفا مرحله ساده از فعاليتهاي اقتصادي نيست
