بخشی از مقاله
چکیده:
در سده اخیر تلاشهای پراکنده ای جهت توسعه دینداری در قالب فرآیندهای آموزشی در جهان اسلام شکل گرفته است. مدارس جنبش هزمیت در ترکیه - فتح االله گولن - ، مدارس دیوبندی در شبه قاره هند، طرحهای پراکنده مدارس متدینین در ایران - مدارس تعیمات اسلامی، علوی، مفید و... - از آن جمله اند. حوزه های علمیه جهان تشیع و اهل سنت هم از سالهای دور چنین تلاشی داشته اند. در این پژوهش، پس از نقد و بررسی کلان هر یک از این مراکز آموزشی و با توجه به مزایا و معایبشان، در نهایت 11ویژگی لازم جهت طراحی یک مرکز آموزشی برتر ارائه می گردد.
مقدمه:
توسعه دینداری از دغدغه هایی است که از ابتدای پیدایش اسلام مورد توجه بوده است. در کتاب و سنت ترغیبات فراوانی نسبت به این امر وارد شده است.1 علماء و دینداران نیز بنابر همین دستورات و ترغیبات، به دنبال توسعه دینداری بوده اند. از راه هایی که از همان قرون ابتدایی پیدایش اسلام در این راستا مورد توجه قرار گرفت گستراندن دین از طریق نظام های آموزشی بود. تاسیس حوزه علمیه نجف اشرف توسط شیخ طوسی در قرن پنجم هجری یا تاسیس دانشگاه الازهر در قرن چهارم هجری از جمله همین تلاش ها بوده است.
در سده اخیر و به دنبال گسترش مدارس و دانشگاه های مدرن در جوامع اسلامی، تلاشهای نوینی جهت استفاده از فضاهای آکادمیک در راستای اهداف سابق صورت گرفت. مدارس جنبش هزمیت ترکیه -با محوریت فتح االله گولن- و مدارس تاسیس شده از سوی گروه های مختلف متدینین در ایران -مانند مدرارس علوی، رفاه، مفید، مجموعه مدارس جامعه تعلیمات اسلامی و... - از جمله این تلاش هایند. همچنین مدارس و نظامات آموزشی سابق نیز سعی در روزآمد کردن خود با توجه به شرایط روز داشته اند.
بیان مسئله:
پرسشی که با نگاه به موارد موفق جهان اسلام برای انسان شکل می گیرد آن است که هر کدام از این تلاشها از چه نقاط قوت و ضعفی برخوردارند؟ و آیا می توان با گردآوری و بررسی این نقاط قوت و ضعف به الگویی برتر رسید؟
توضیح برخی مفاهیم:
توسعه دینداری: منظور گسترش کمی افرادی است که خود را پایبند به آموزه های دینی می دانند.
مراکز آموزشی موفق:مراکزی به عنوان مراکز موفق مورد بررسی قرار گرفته اند که اولاً امور آموزشی محور فعالیتشان بوده است، ثانیاً از زمان تاسیسشان روند رو به رشدی داشته اند به نحوی که به مراکزی مطرح در جهان اسلام تبدیل شده اند وثالثاً تا به امروز تداوم داشته اند.
نیروی مولد: مولد یعنی نیرویی که خود پایان خط تربیتی نباشد. بلکه به توانمندی لازم جهت تداوم مسیر رسیده باشد.
ویژگی های توسعه ای: مقصود از ویژگی های توسعه ای ویژگی هایی است به نظر می رسد در روند توسعه یا عدم توسعه آن مرکز اثر گذار بوده است. البته از ذکر ویژگی های مشترک صرف نظر می شود و ویژگی های خاص هر مرکز بیشتر مورد توجه است.
1 مانند: چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا میکند و عمل صالح انجام میدهد و میگوید: »من از مسلمانانم«؟! - الفصلت. - 33 یا امام صادق - ع - به نقل از حضرت علی - ع - فرمودند: پیامبر خدا مرا به یمن فرستادند و فرمودند: ای علی! با احدی نمیجنگی مگر این که قبل از جنگ، او را به اسلام دعوت کنی. اگر خداوند یک نفر را به وسیله دعوت تو به اسلام، هدایت کند، برای تو بهتر است از آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب میکند و تو مالک آن باشی! - وسائل الشیعه 43 /15، ح - 19951
نکته ضروری: ممکن است مراکز مطرح شده در ایران در مقایسه با نمونه های دیگر، موفقیت قابل ملاحظه ای نداشته باشند حتی نمونه های مشابه دیگری در جهان اسلام واجد موفقیت های چشمگیرتری باشند، اما با توجه به اینکه این مقاله در صدد یافتن ارائه راهکاری است که حداقل نقطه شروع آن از ایران است، لذا به بررسی این مراکز نیز مبادرت می ورزد.
روش پژوهش:
روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است که با استفاده از مصاحبه، مقالات و کتب پیرامون هر کدام از مراکز آموزشی به نقد و بررسی آنها با توجه به عناصر موثر در توسعه شان می پردازد. عمده معیارهایی که به عنوان ملاک قوت و ضعف این مراکز آموزشی مورد بررسی قرار گرفته است عبارتند از: سرعت گسترش، استقلال مالی از حکومت ها، نخبه پروری، نفوذ در اقشار مختلف جامعه، مولد بودن خروجی ها و گستره چتر آموزشی در سطوح مختلف تحصیلی. علاوه بر این سعی شده هر مرکز با اهداف اعلامی یا استنباطی از سوی موسسان و متولیان آن مورد نقد قرار گیرد.
بررسی مراکز آموزشی موفق:
.1 مدرسه و دانشگاه الازهر مصر تاریخچه و سیر تحولات: جامعه الازهر یا دانشگاه الازهر در مصر، یکی از مهمترین و کهنترین دانشگاه های جهان اسلام است. در سال 359ق به فرمان جوهرکاتب صقلی یکی از سرداران المعزالدیناالله 365-341 - ق - چهارمین خلیفه فاطمی مسجدی در شهر قاهره بنا شد که نام آن را برگرفته از لقب حضرت زهرا سلام االله علیه »الازهر« نهادند. مذهب فاطمیان - 567-297 - شیعه اسماعیلیه بود. مسجد الازهر به امور مذهبی شیعیان میپرداخت ولی بزودی به مرکز تعلیمات عالی تشیع تبدیل شد و به آموزش طلاب علوم دینی همت گمارد و رفته رفته گسترش یافت.
دولت ایوبیان - 648-564 - به دست صلاح الدین ایوبی - 589-564 - در منطقه شام و فلسطین تشکیل شده بود و توانست سلسله فاطمیان را براندازد. در قرن بعد، ایوبیان، مرکز مطالعات و تحقیقات دولت شیعی فاطمی را از بین بردند و آنجا را به محل تعلیم مذهب سنیان حنفی تبدیل کردند. اعتبار علمی – مذهبی الازهر طی چند قرن با تسلط خلفا و حکمرانان مصر، دستخوش فراز و نشیبهایی شد تا در دوره عثمانی، یکبار دیگر مورد توجه ویژه سلاطین ترک قرار گرفت و مرکز عمده تحقیقات علوم اسلامی گردید. در قرن سیزدهم هجری با استقرار رژیم پادشاهی در مصر که به کمک اروپائیان صورت گرفت، این مرکز اهمیت خود را از دست داد. و صرفا به مدرسهای برای بیان اصول فقهی مبدل گشت اما در1288 ق تغییراتی در شیوه اداره این دانشگاه پدید آمد و تا حدودی به شکل دانشگاههای امروزی در آمد.
