بخشی از مقاله
چکیده:
منظومه هاي روایی که یکی از انواع شعر فارسی محسوب می شوند، از دوران پیش از اسلام تاکنون بخش عظیمی از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده اند. در دورة معاصر گاه در صورت و محتواي این منظومه ها نسبت به منظومه هاي کلاسیک تغییراتی به وجود آمده است. یکی از منظومههاي برجسته معاصر، منظومه »مهرة سرخ« سیاوش کسرایی است که در اسفندماهسال 1370 در مسکو سروده شده است. این منظومه که به نوعی بازروایی تراژدي شورانگیز »رستم و سهراب« شاهنامه محسوب می شود نیز مانند تمام منظومه هاي معاصر دچار دگرگونی هاي آشکاري – چه در صورت و چه در محتوا – گشته است.
از آن جا که دربارة منظومه سرایی در دوران معاصر و به طور خاص منظومه حاضر، کتاب یا مقاله اي مستقل نوشته نشده، ونیز به دلیل آن که ساختار این منظومه نیز مانند تمام منظومه ها یک روایت است، نگارندگان این پژوهش بر آن شدند تا عناصر کاربردي علم روایت شناسی داستان را در این اثر مورد بررسی وتحلیل قرار دهند. بنابراین، پس از تبیین معناي موردنظر از منظومه، به بررسی عناصري که در روایت شناسی داستان بیشتر کاربرد دارند - یعنی روایت، کانون روایت - که انواع دیدگاه راوي را دربرمیگیرد - ، شخصیت و شیوههاي شخصیتپردازي، گفتوگو و صحنه - در منظومه مذکور پرداخته شده است.
واژگان کلیدي: منظومه، داستان، روایت، مهرة سرخ
مقدمه:
منظومه یکی از انواع ادبی است که همواره در ادبیات فارسی مطرح بوده و در شعر معاصر نیز متناسب با تغییرات و تحولات ادبی، ساختار جدیدي به خود گرفته و تحت تأثیر داستان نویسی مدرن تحولات پرشتابی را پشت سر گذاشته است. با این تفاوت که در دورة معاصر اغلب منتقدان وجهه همت خود را صرف تحولات داستاننویسی کردهاند و به منظومهسرایی و تحولات پرشتاب آن توجه ویژة مستقلی نشده است.در میان منظومه هاي معاصر، منظومه بلند سیاوش کسرایی به نام »مهرة سرخ« از وجوه بسیار زیادي حائز اهمیت است. با این که این اثر چندین بار در وین و تهران به چاپ رسیده اما منتقدان و ادیبان به آن بسیار کم توجه بوده اند و آن چنان که شایسته است به آن نپرداختهاند.
حتّی کسانی که بر اشعار کسرایی نقد نوشتهاند نیز گاهی اشارهوار به این منظومه نگاهی داشته اند. از آن جمله می توان از کامیار عابدي نام برد که در کتاب »شبان بزرگامید« به این منظومه بلند تنها چندسطر اختصاص داده است.بنابراین، پژوهش حاضر بر آن است تا پس از تبیین معناي موردنظر خود از منظومه، با توجه به ذات روایی آن، با رویکردي جدید، تأثیر عناصر داستانی را در منظومه مذکور بررسی کند و نشان دهد که منظومه حاضر اگرچه از لحاظ شکل و محتوا تغییرات بسیار زیادي با منظومه هاي کلاسیک فارسی پیدا کرده، با آنها در روایی بودن یکسان است و در تداوم پنهان قرار دارد. ضمن آنکه در ساخت و پرداخت از شگردهاي هنرهاي جدید از جمله سینما و نمایشنامه نیز متأثر شده است.
منظومه:
منظومه واژة عربی و مؤنث منظوم است. در فرهنگهاي معتبر عربی مانند »لسان العرب« ابن منظور 630 - 711ق. - ، »القاموس المحیط« فیروزآبادي و »تاج العروس« حسینی زبیدي، واژه »منظومه« نیامده و تنها منظوم، به معنی اسم مفعول - به معنی به رشته کشیدن جواهر و مانند آن - ذکر شده است. در ادب فارسی نیز، در همه کتب لغت قدیم، منظومه را مؤنث منظوم دانستهاند. در لغتنامه فارسی دهخدا، این معانی براي آن برشمرده شده است:
1.هر چیز واقع شده در صف و قطار و نظم - ناظمالاطبا -
2.هر یک از شموس با سیارات و اقمار او.
3.هر کلام موزون و مسجع و شعر و نظم - ناظم الاطبا - . داستان ها و افسانه هاي بلند که در قالب مثنوي به نظم آورده باشند، مانند منظومه »ویس و رامین«، »وامق و عذرا« و ...
نکات مهمی که از تعریف دهخدا بر میآید، بدین قرار است:
1.منظومه، داستان و افسانه است.
2. منظومه، باید بلند باشد.
3.در منظومه، قالب نیز مورد توجه است و تا پیش از منظومه هاي معاصر، همه منظومهها در قالب مثنوي سرودهشدهاند.
در دایرهالمعارف فارسی مصاحب در توضیح منظومه آمده است:»در ادب فارسی اصلاً سخنی که به نظم آمده باشد - در مقابل نثر - اما بیشتر و به طور کلّی بر انواع طولانی شعر
- همچون مسمط و ترکیببند، بدون توجه به شکل خاص هر یک - خاصه مثنوي اطلاق میشود.«نکات مهم این تعریف نیز بدین قراراست:
1.منظومه، به نظم است و اثر منثور را شامل نمی شود.
2.منظومه، باید بلند باشد.
3.در منظومه، قالب نیز مورد توجه است و این قالب میتواند مسمط، ترکیببند، ترجیعبند و بخصوص مثنوي باشد.
اگرچه در تعریف اخیر به اصل داستانی بودن منظومه، توجه نشده است، طبق این دو تعریف میتوان چنین نتیجه گرفت که منظومه داستان بلند منظوم است. اما از آن جا که منظومه ها در ذات خود روایی هستند و حتّی در ادبیات غرب، منظومهها را برحسب موضوع و محتوا در زیر عنوان شعر روایی - narrative poetry - مورد بحث قرار می دهند، باید در تعریف آن تجدید نظر کرد. به نظر میرسد از منظر علم روایتشناسی بهتر میتوان به ماهیت تعریف منظومه نزدیک شد. اما پیش از آن لازم است دو نمونه از تعاریفی که در ادب فارسی نیز منظومه را شعر روایی دانستهاند، ذکر شود:»منظومه، شعر بلندي است که حول محوري خاص می گردد و بیشتر به بیان داستان یا ماجرایی می پردازد.
از آن رومیتوان آن را شعر روایی دانست] «دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، ذیل واژه منظومه.[»منظومه، شعري است روایی که شاعر در آن به شرح ماجرا یا بازگویی داستان هاي حکمی و عرفانی و ...میپردازد«براي روشن شدن ابعاد معنایی و عناصر تشکیل دهنده منظومه شرح چند اصطلاح جانبی که در تعریف نهایی راهگشاست، ضرور مینماید:داستان منظور از داستان، تعریف عام آن است که همه انواع ادبیات داستانی را شامل میشود و آن عبارت است از شرح و نقل وقایعی به هم پیوسته دربارة اشخاص یا دیگر موجودات. داستان در حقیقت مجموعه اي از کنش هاي روایت شده را در برمی گیرد. اگرچه در دوره معاصر منظومه هاي غیرداستانی نیز به چشم می خورند، مانند»کفن سیاه« و »نوروزي نامه« میرزاده عشقی، که پیش از آن که جنبه داستانی داشته باشند، شرح تأثرات و خاطرات شاعرند، هسته اصلی منظومه داستان است.
به طوري که عده بسیاري از بزرگان نظیر فروزانفر، مثنويهاي بلند غیرداستانی همچون »حدیقه« را تنها با لفظ »مثنوي« مینامند، نه منظومه.بلند » ویس و رامین« با حدود 8900 بیت و »ورقه وگلشاه« با بیش از 2000 بیت، منظومه هستند. از طرفی»شاه و جام« ایرج میرزا با تنها 100 بیت، منظومه به شمار میرود. آن چه این جا مطرح است این است که مصداق بلندي چیست؟ پس از مشروطه و با تحولاتی که در قالب و محتواي منظومهها پیش آمد، مصداق این بلندي نیز تغییر یافت. به طوري که دیگر نمی توان براي آن تعداد بیت مشخص کرد و گاهی در این منظومه ها از نظر بلندي اختلافات بسیاري نیز مشاهده می شود.
مثلاً منظومه »قصه شهر سنگستان« اخوان از نظر بلندي با »مسافر« سپهري و یا »مهره سرخ« کسرایی، قابل مقایسه نیست. از آن جا که منظومه را ذاتاً یک شعر روایی دانستیم، به نظر می رسد اگر معیار بلندي آن را دامنه داري آن به گونه اي که حوادث در یک نظام مشخص و به صورت متوالی به دنبال هم آورده شوند، بدانیم بهتر خواهد بود. در حقیقت بلندي کیفی مورد نظر است نه بلندي کمی و مجموعه کلمات - تعداد ابیات در شعر کلاسیک و تعداد سطور در شعر نو - ، شخصیتها، حوادث و کنش هایی که در نظام روایی منظومه وجود دارند معیار بلندي آن محسوب میشوند.منظوم سخن منظوم سخنی است که به رشته نظم کشیده شده باشد و داراي وزن و قافیه وآهنگ باشد. اما از آن جا که منظومه ها در ذات خود روایی هستند، بیش از آنکه منظوم بودنشان وابسته به وزن و آهنگ آنها باشد، مربوط به توالی حوادث و کنشها و وجود نظم ظاهري و باطنی در وقوع، گزارش و بیان آنهاست.
یعنی مراد از منظوم بودن آن ها دارا بودن نظام روایی است، نظامی که در دل آن طی قوانین مشخص - سلسله ارتباطات علّی و معلولی - حوادث به هم مربوط شوند و هر حادثهاي، حادثهاي دیگر را به وجود آورد و به آن معنا بخشد. بنابراین، در منظومه هم حادثه، طرح، شخصیت، پیرنگ، حالت تعلیق، گفتوگو و مانند این ها وجود دارد، هم وزن، موسیقی کلام، شیوه هاي بیان، صنایع بدیعی و جز اینها. به عبارت دیگر علاوه بر استفاده از عناصر داستانی در منظومه ها به روایت هایی که در هیأت شعر، یعنی نظام ایقاعی شعر ارائه شده اند، منظومه گفته میشود و از اینجا مرز میان منظومه و روایتهاي منثور نیز مشخص میشود.تعریف منظومه در حقیقت می توان گفت، منظومه، داستان - مجموعهاي از کنشهاي روایت شده - بلندي - دامنه داري - است که به نظم پرداخته شده باشد. این نوع ادبی در کنار عناصر داستانی از ویژگی هاي شعري نیز برخوردار است و آفریننده آن هم داستانپرداز است هم شاعر.
بررسی عناصر داستانی در منظومه »مهرة سرخ:«
1. روایت
این منظومه با اندکی تغییر در روایت پایان قصه هاي کلاسیک، یعنی »قصه ما به سر رسید، کلاغه به خونش نرسید«آغاز میشود:بسیار قصه ها که به پایان رسید و باز/ غمگین کلاغ پیر ره آشیان نجست/ اما هنوز در تک این شام می پرد/ پرسان و پی کنندة هر قصه از نخست] /مهرة سرخ – ص [11شاعر با استفاده از این شگرد زیبا در روایت پردازي خود اولاً در شکل روایت هاي کلاسیک، ساخت شکنی انجام داده است. ثانیاً با این کار که به نوعی براعت استهلال محسوب می شود، می خواهد بگوید از آن جایی که داستان فردوسی پایان مییابد در همان شکل داستان نسل فدا شدة ایرانی آغاز میگردد.روایت این منظومه تلفیقی از دو روش نقل کردن و نشان دادن صحنه است. راوي که خود شاعر است به مثابه شخصی همه چیزدان و داناي کل، بر روایت داستانش تسلّط دارد. او براي ایجاد تنوع در خوانش داستان خود، از عنصر گفت وگو بهره می برد و گفتار و کردار شخصیت ها را به نمایش می گذارد که این خود، در تراژدي ها یکی از
