بخشی از مقاله
چکیده
مستندهای جنگی، بهعنوان زیرگونهی فیلمهای مستند، از مهمترین اسناد برای مطالعهی پدیدههای برآمده از شرایط اجتماعی بهحساب میآید. این مقاله سعی دارد تا بهصورت علمی و از دیدگاهی متفاوت و کمتر مطالعه شده، این آثار را به شیوهای نظاممند بررسی کند و بهعنوان نمونه فیلم »رضا« از این مجموعه بر اساس رویکرد تحلیل متنی انتخاب شده است. از سوی دیگر یکی از اهداف فرعی مقاله نشان دادن این موضوع است که شیوه معرفی شده توسط بارت را به منزلهی یک روششناسی میتوان در بافتارهای فرهنگی متفاوت به کار برد.نتایج حاصله گویای آن است که چگونه میتوان مستند جنگی را با کاربرد قواعد و اصول دقیق مورد تحلیل قرار داد، به عبارت دیگر برای درک بهتر معناهای صریح و ضمنی یک متن چطور میتوان آن را از چشماندازهای گوناگون مورد توجه قرار داد تا سطوح گوناگون معنایی آن آشکار شود.
واژگان کلیدی:روایت، رولان بارت، روایتفتح، فیلم رضا، رمزگان پنجگانه،
مقدمه :
ما به ندرت به روایتها فکر میکنیم؛ اما زندگی ما به طور عمیقی در آنها غوطهور است. هر روز، از نخستین روزهای حیات تا واپسین دم زندگی، در دریایی از داستانها و قصههایی که میشنویم یا میخوانیم درمعرض روایت قرار داریم. ترانهها و اشعار سادهای که در دوران خردسالی فرا میگیریم و تکرار میکنیم، همه گونهای از روایت به شمار میروند. حتی مرگ ما نیز، در روایتها ثبت واقعیتی که نشانگر عمق ارتباط و حضور روایتها در زندگی ما است - آسابرگر،. - 1380 روایتشناسی را میتوان برآیند و محصول تعاملی پیچیدهای دانست بین نظامهای فکری و نهادها، در میان سنتهای فکری، جنبش های انتقادی- نظری درگستره دههها، قارهها، نحلههای فکری پراکنده و محققان مستقل. باتوجه به این گسستگی درخاستگاههای زمانی ومکانی، ریشهیابی مفاهیم مورد استفاده در روایتشناسی را سخت دشوار میکند - کادن، . - 259 : 1380
پدیده های اجتماعی یا رویدادهای تاریخی همچون حیات انسانها به سرعت سپری میشوند و تنهاوشر ثبتِ واقعگونه-ی آن برای نسلهای آینده فیلمهای مستند است. این گونهی بیانی که علاوه بر ارائهی اطلاعات در مورد اشیاء، انسانهاو یا پدیدهها میتواند با شکل کنترل شدهای از ارتباطات، پیامدهای فرهنگی سیاسی و یا مذهبی هم به همراه داشته باشد.طبیعی است که نسل امروز و نسلهای آینده دیدگاهی متفاوتی نسبت به این پدیدههای اجتماعی ثبت شده داشت باشند و این امر درصورت نداشتن تحلیلی علمی از اسناد فیلمیک - چندرسانهای - ، میتواند آنها را به غباری از تحریف مبتلا سازد.
انقلاب و جنگ هم از پدیدههای اجتماعی است که واژگان و معناهای گوناگونی را به فرهنگ ما افزوده. فرهنگی که سراسر حکایت از ایستادگی، مقاومت، ایثار و شهادت دارد پس مستندهای جنگی را میتوان از مهمترین پدیدههای برامده از شرایط اجتماعی دانست که پس از گذشت سالها هنوز برای تفسیرها و کشف لایههای معنایی آنها، پژوهشی به صورت علمی مشاهده نشده یعنی با عدم تحلیلی روایی از خود آثار مواجهایم.
حال اگر روایت فتح را متنی سلیس از تجربه تصور کنیم به همان دلیل در نزد مخاطبین با فاصلهی زمانی از تولید اثر و عدم تجربه با لایههایی نامکشوف از معانی آن مواجهایم. درک و تعبیر متن فیلمیک چه از سوی آفرینش متن - مؤلف - و چه از سوی مخاطب آن - تماشاگر - فرایندی پارادوکسی است که از یک طرف به خاطر راحتی استفاده از متن که عمدتا ً از طریق دریافت یا بازنماییهای مستتر در متن صورت میگیرد و آن دریافت نیز به صورت نقل ساده و خطی داستان - رخدادها - در میآید. و از طرفی دیگر، همزمان بواسطه پیچیدگی و چند لایهگی تجربه فیلم - البته زمینه آن کار مؤلف است - و همچنین درک و تعبیر این تجربه از طرف مخاطبپدیده، کاملا ً متفاوتی بهنام روایت فیلمیک مطرح میشود که معناشناسی و نشانهشناسی ویژهی خود دارد.
از اهداف این پژوهش، کاربردی کردن و بازیابی الگوی ساخت و ساز روایت در تحلیل روایی یک فیلم مستند جنگی از مجموعهی روایتفتح است. البته کاربرد عملی آن است که فراتر از دانستن نظریه های روایتشناختی است. این مقاله سعی دارد با تحلیل روایت از منظر بارت بتواند به چگونگی استفاده از رمزگانهای تصویری، صوتی و نظام معنایی در این مستند رسیده و به کشف و آشکارسازی دلالتها و معناهای ضمنی در فیلم رضا از مجموعهی روایتفتح نایل آید. در این پژوهش سعی برآن است تا از رسانیه فیلم خصوصاً گونهی مستند جنگی ]روایتفتح[ به عنوان متن در حوزهی روایتشناسی و تحلیل روایت استفاده شود، بر این اساس نظریات متأخر بارت در مدل علمی تولید معنا مدنظر میباشد تا هر گونه خوانشی به تأسی از شیوهی تحلیلی وی ما را از توانایی در خواندن متن تا دانستن مفهوم یک متن رهنمون سازد.
تعریف مفاهیم
روایت، رولان بارت، روایتفتح، فیلم رضا، رمزگان پنجگانه، روایت روایت معادل واژه انگلیسی Narrative است، ریشه آن Narre یا به لاتین Narrara و به یونانیGnaras به معنای دانش و شناخت است که خود آن از ریشهی Gna هند و اروپایی است؛ از اینرو روایت به معنی یافتن دانش است - احمدی، . - 176 :1380 از طرفی خلاصه مستندات مربوط به یک مورد حقوقی نیز از نظر رومیان باستان Narratio شناخته میشد - اوحدی، . - - 24 :1391 فرهنگ آبرامزاصلاًٌ مدخلی به عنوان روایت ندارد و در تعریف رمان به روایت نیز اشاره میکند، از نظر او رمان در مقایسه با داستان کوتاه یک روایت گسترده است - آبرامزٍ، :1971 - 119 اما جان آنتونی کادنَ در فرهنگ خود علاوه بر شعر روایی، اصطلاح راوی و در ضمن آن، روایت را نیز طرح میکند - کادن، . - 416- 411 :1981 اگر چه این فرهنگها در سالهای بعد و به ویژه در دهه نود از روایتشناسی به عنوان نظریهای ادبی یاد کردند اما پیش از بی توجهی آنها به این نظریه ادبی، نمود آن نشانگر نوپایی این نظریه است و روند رو به رشد مدخل هایی که به روایتشناسی مربوط میشود نشانگر توجه روزافزون به این نظریه و گسترده شدن ابعاد آن است - بالدیکُ، 166 :2004؛ - 165روایت. در زبان فارسی شمولِ معنایی گستردهای دارد. »نقل کردن خبر یا حدیث یا سخن از کسی، بازگو کردن سخن کسی، حدیث، خبر، حکایت، روایات جمع« - عمید،. - 583 :1389 پراپ
