بخشی از مقاله
چکیده
کاهش مخاطره فعالیت های اقتصادی و افزایش ضریب امنیت در بخش کشاورزی از مهم ترین دغدغه های برنامه ریزان و سیلست گذاران توسعه کشاورزی بوده، پیش شرط لازم برای ضمانت موفقیت اجرایی سیاست های کلی در راستای رشد بخش کشاورزی و ایفای نقش واقعی و کلیدی آن در توسعه کشور تلقی می شوند. با توجه به شرایط اقلیمی بسیار متنوع و گسترده ایران - صحرایی، معتدل، سرد و مرطوب - ، ناگزیر دامنه مخاطرات و تهدیدهای بخش کشاورزی نیز بسیار متنوع است.مقاله به شیوه بررسی منابع و سایت های اینترنتی تدوین شده و تلاش دارد ضمن بیان مفهوم ریسک و انواع ریسک در کشاورزی، راهبردهای مدیریت ریسک در کشاورزی از جمله بیمه محصولات را مورد بررسی قرار داده و در این راستا پیشنهادهایی ارائه نماید.
1. مقدمه
نقش کشاورزی در برنامه های توسعه اقتصادی از دیدگاه های گوناگون، به ویژه از نظر اقتصاد تولید و تامین غذای جمعیت فزاینده جامعه بیش از پیش باید مورد توجه صاحب نظران، برنامه ریزان و سیاستگذاران قرارگیرد.[16] کشاورزی می تواند از طریق هماهنگی با بخش های دیگر برای رشد سریعتر تولید، کاهش فقر و حفظ محیط زیست نقش ایفا نموده و می تواند از بسیاری جنبه ها منجر به توسعه گردد. از جمله اینکه کشاورزی به عنوان یک فعالیت اقتصادی می تواند منبع رشد اقتصاد ملی، فراهم کننده فرصت های سرمایه گذاری برای بخش خصوصی و محرک اولیه صنایع مرتبط با کشاورزی و اقتصاد غیرکشاورزی روستایی باشد. تولید کشاورزی به دلیل اینکه یک منبع درآمد برای اکثریت مردم روستایی است برای امنیت غذایی نیز مهم می باشد.
همچنین کشاورزی، منبع امرار معاش حدود 86درصد مردم روستایی است و فراهم کننده شغل برای 1/3 بیلیون نفر خرده مالک، مالک و کارگران بی زمین می باشد .[ 38] در طول 20سال گذشته، شمار بلایای طبیعی ثبت شده در جهان تقریباً از 200 به 400 مورد در سال رسیده است. این شمار روزافزون بلایای طبیعی موجب به صدا درآمدن زنگ خطر برای جامعه کشاورزی در این کشورها شده است. چراکه در این کشورها اکثر مردم ازطریق کشاورزی زندگی خود را می گذرانند و کوچکترین تغییری در شرایط آب و هوایی این کشورها می تواند تأثیر آنی بر بخش کشاورزی داشته باشد و زمینه را برای بروز مشکلات بزرگتر مانند مهاجرت، عدم استقلال کشور در تأمین مایحتاج موادغذایی و مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، یا حتی سیاسی فراهم آورد.
[15] از جمله موانعی که پیوسته به عنوان مشکل در راه توسعه این بخش اقتصادی مطرح شده، خطرپذیری در بعد تولید محصولات است؛ این مشکل به دلیل احتمال وقوع حوادث پیش بینی ناپذیر نقشی اساسی ایفا می کند . تولید کشاورزی یکی از پر مخاطره ترین فعالیت های اقتصادی است . بلایای طبیعی، آفات نباتی، انواع بیماری های گیاهی، تغییرات ناگهانی دما و گاه حتی بی موقع ممکن است خسارت زیادی به کشاورزان وارد کند و از آنجا که بخش مهمی از تولیدکنندگان کشاورزی ،بویژه در کشورهای در حال توسعه جهان، توان مالی محدودی دارند گاه حتی کمترین خسارت ممکن است آنها را از هستی ساقط کند و شرایط زندگی فلاکت باری را بر آنها تحمیل کند.
[16] از سویی کشاورزی اغلب به عنوان یک بخش منحصر به فرد با خطر زیاد و عدم قطعیت بالا در اقتصاد مشخص می شود. منابع بسیاری از خطر و عدم اطمینان در بخش کشاورزی وجود دارد. کشاورزان مجبور به تصمیم گیری در یک محیط مخاطره آمیز و همواره در حال تغییر هستند. برخی از مؤلفه های ریسک و عدم قطعیت عبارتند از: عدم بارندگی، تغییرات قیمت ها، فقدان نیروی کار در مواقع نیاز، خرابی ماشین آلات در شرایط غیر منتظره و تغییرات در سیاست دولت و سایر عوامل مشابه است. این عوامل علل اصلی نوسانات درآمد در بخش کشاورزی است.[25]
.2 تعریف ریسک و مدیریت ریسک
یکی از چالش های مهم و پیش روی تولید محصولات کشاورزی، طبیعت آسیب پذیر این تولیدات است که خسارت های زیادی را برای کشاورزان و روستائیان در پی دارد. این امر شاید از مهمترین عواملی باشد که کاهش انگیزه برای حضور پویا در فعالیت های کشاورزی را از سوی روستائیان، سبب شده است . در این راستا، کشاورزان و تولیدکنندگان کشاورزی همواره با نوعی ناباوری و نبود اطمینان در تولید، مواجه هستند که در مقایسه با سرمایه گذاری در صنعت و خدمات از امنیت اقتصادی و سرمایه گذاری کمتری برخوردار است.
اگرچه ممکن است برای کنترل ریسک و میزان خطرپذیری محصولات کشاورزی، راه های گوناگونی وجود داشته باشد ،ولی بر پایه تجربه های علمی و عملی در بسیاری از کشورهای جهان، توجه به "مدیریت ریسک "یکی از بهترین و خردمندانه ترین شیوه هائی است که می توان به آن استناد کرد. مدیریت ریسک دستیابی به سازوکارهای مؤثر برای تخمین زمان وقوع یک پیشامد منفی و خسارت زا است. بدیهی است، در صورت طراحی و برنامه ریزی برای آینده، امکان رویاروئی با خطرها و در نتیجه کاهش ضریب زیان ها، بیشتر خواهد شد.
[2] درولتی - 2009 - 1، معتقد است کشاورزان و دامداران - تولیدکنندگان کشاورزی - به واسطه عدم آگاهی از شرایط جوی در طول سال، افزایش یا کاهش قیمت محصولات در بازار، مجبور به تصمیم گیری براساس اطلاعات ناقص هستند. وی ریسک را به عنوان عوارض جانبی احتمالی به دلیل عدم قطعیت و کمبود دانش در تصمیم گیری تعریف کرده است.[28] آبوریزک - 2002 - 2، ریسک را احتمال متحمل شدن خسارت و تأثیری که این خسارت بر یک طرف دارد، تعریف کرده است.[24] روستا و همکاران - 1386 - ریسک را به معنی نامعلوم بودن نتایج حاصل از عمل و فعلی مشخص در آینده می دانند. به عبارتی دیگر ریسک شرایطی از عدم اطمینان است که بر عملکرد فرد یا نظام تأثیر می گذارد. به نحوی که در آن هم شانس موفقیت وجود دارد و هم احتمال شکست.[9]
3 انواع ریسک در کشاورزی
جاین و پارشاد - 4بی تا - ، بیان می کنند که ریسک در کشاورزی با نتایج منفی ناشی از متغیرهای فراوانی در ارتباط است. این متغیرها عبارتند از خطرات طبیعی - به عنوان مثال، آفات و بیماری ها - و عوامل آب و هوایی که در کنترل کشاورزان نیست،همچنین تغییرات نامطلوب در قیمت نهاده ها و محصول نیز است. برای بحث و گفتگو در مورد چگونگی مقابله با ریسک در بخش کشاورزی ضروری است که منابع مختلف ریسک که کشاورزی را تحت تأثیر قرار می دهند طبقه بندی و شناسایی شوند.
[32] فرایس و همکاران - 2006 - 5، اظهار داشته اند که تولید در بخش کشاورزی، با سایر زمینه های تولیدی و تجاری دارای تفاوت هایی می باشد که مهمترین آنها، اتکای زیاد فعالیت این بخش به طبیعت و مواجه شدن با تغییرات زیست محیطی، اجتماعی، مالی و قانونی می باشد که فعالیت در این بخش را به فعالیتی پرخطر و توأم با ریسک تبدیل کرده است.[30] یعقوبی و همکاران - بی تا - نیز اشاره دارند که نوع خطرات غالب در نظام های مختلف کشاورزی با هم متفاوت است. اما کشاورزان در کشورهای در حال توسعه در معرض بیشترین خطرات هستند، در این میان کشاورزان کم درآمد به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک بیش از همه به خطر می افتند. مهم ترین ریسک هایی - خطراتی - که کشاورزان با آن روبه رو هستند، شامل موارد زیر می باشد .
الف - خطرات اقتصادی : از بعد اقتصادی، محصولات کشاورزی در دو مرحله با تهدید رو به رو هستند :
-1 مرحله قبل از عرضه به بازار: نوسانات در قیمت مواد اولیه کشاورزی اعم از بذر، کود و ماشین آلات، مشکل اعتبارات بانک ها و عدم تمایل آنها به پرداخت وام به کشاورزان از جمله خطراتی هستند که قبل از عرضه به بازار محصولات کشاورزی را تهدید می کند.
-2 مرحله بعد از عرضه به بازار: بی ثبات بودن قیمت محصولات کشاورزی، نامشخص بودن سیاست های دولت در قبال برخی محصولات و ناپایدار بودن این سیاستها و نوسانات جهانی در قیمت محصولات کشاورزی از جمله خطرات اقتصادی پس از عرضه به بازار محسوب می شوند.
ب - ریسک های اجتماعی : دزدی و سرقت از مزارع، باغ ها، ادوات و ماشین های کشاورزی، جنگ و آشوب که به طور مستقیم و غیرمستقیم به کشاورزی آسیب وارد می کنند، وجود مشکل در سیستم پرداخت اعتبارات بانکی که هم معظلی اجتماعی و هم تاحدودی ناشی از سیاست دولت است و مواردی نظیر این ها از جمله ریسک های اجتماعی هستند.
پ - ریسک های طبیعی: خطرات طبیعی تهدیدکننده محصولات کشاورزی شامل خطرات جوی و آفات و بیماری های محصولات است. خطرات جوی در برگیرنده طیف وسیعی از خطرات مانند سیل، طوفان، تگرگ، گردباد، خشکسالی، سرمازدگی، گرمازدگی و ... است.
ت - ریسک های بازار: خطرات بازار مانند قیمت های مواداولیه محصولات و نرخ بهره که تحت تأثیر تغییرات غیرقابل پیش بینی بازارهای جهانی و سیاست های دولت قرار دارند و شامل:
-1 خطر منابع: عرضه نامطمئن کار، اعتبارات و عرضه بی موقع بذور و کود؛
-2 خطرات تولیدی که شامل طیف وسیعی از عوامل خطرساز در زمینه تولید می شود، مانند آفات، بیماری ها و خطرات جوی؛
-3 خطرات سلامت جسمانی، بیماری، حادثه دیدن کشاورز یا نیروی کار خانوار هنگام کار در مزرعه و کار با ماشین آلات کشاورزی؛
-4 خطرات مالی: دزدی، آتش سوزی ساختمان ها، ماشین آلات کشاورزی و دام ها:
-5 دیگر خطرها: مصادره زمین، خسارت جنگی، دیگر بلایای آسمانی و ... .[22]
مدیریت این ریسک ها توسط کشاورزان تا حدود زیادی تحت تأثیر نگرش آن ها به ریسک،شرایط مزرعه، موقعیت اقتصادی و اجتماعی و تلاش های سازمان های اطلاع رسانی دارد.[7] همچنین، تحقیقات نشان داد که نگرش های کشاورزان نسبت به ریسک تحت تأثیر ساختار مالی، تصمیمات مالی، سازمان سرمایه گذار، جهانی شدن بازارهای کشاورزی، تغییر در برنامه ها و مقررات و قوانین دولت قرار می گیرد. آگاهی از چگونگی واکنش کشاورزان نسبت به ریسک برای آموزشگران، سیاستگذاران و کاربران صنعت مهم است. اگر نگرش کشاورزان نسبت به ریسک شناخته شود، استراتژی های مدیریت ریسک و برنامه های آموزشی در مورد ریسک و استراتژی های مدیریت ریسک می توانند با توجه به تحمل ریسک کشاورزان طراحی شوند.
27] روستا و همکاران - - 1387 به نقل از ونوس و گودرزی - - 2001 در خصوص فرایند مدیریت ریسک اشاره می کنند که پنج وظیفه عمده مدیر واحد تولیدی در زمینه ریسک عبارتند از: شناسایی و ارزیابی ریسک های تولید، شناخت استراتژی های کنترل ریسک، روش های انتخاب ابزار مناسب و تصمیمات تکمیلی استبنابراین. کشاورزانی می توانند ریسک ها را کنترل و بعضاً به فرصت تبدیل کنند که در انجام وظایف ذکر شده توانمند باشند. برای دستیابی به چنین توانمندی بایستی تلاش نمایند با درایت و آگاهی به کسب آموزش های لازم مدیریتی و تقویت قدرت و مهارت تصمیم گیری خود بپردازند تا بتوانند عوامل خارج از کنترل را تا حد ممکن در اختیار خود بگیرند.[8] دری و حمزه ای - - 1389، برای فرآیند مدیریت ریسک شش مرحله زیر را بیان نموده اند:
الف - برنامه ریزی مدیریت ریسک: در برنامه ریزی مدیریت ریسک نحوه ساختاردهی و انجام شناسایی، تحلیل کیفی و کمی، برنامه ریزی واکنش، کنترل و نظارت ریسک در طول چرخه حیات پروژه تشریح می شود.
ب - شناسایی ریسک: این زیر فرآیند شامل تعیین ریسک های محتمل و مستندسازی ویژگی های آن هاست. ریسک ها می توانند در دسته های ریسک، شناسایی و سازماندهی شوند.
ج - تحلیل کیفی ریسک: تحلیل کیفی ریسک یک راه تعیین اهمیت پرداختن به ریسک های خاص و بحرانی است.در این تحلیل دو عنصر احتمال وقوع و تأثیر ریسک بسیار مهم است.
د - تحلیل کمی ریسک: فرآیند تحلیل کمی ریسک، تحلیل عددی احتمال هر ریسک بحرانی و پیامدهای آن را در نظر می گیرد. و - برنامه ریزی واکنش به ریسک: فرآیند تکوین انتخاب ها و تعیین اقداماتی برای کاهش تهدیدها بر اهداف پروژه است.
ی - کنترل و نظارت بر ریسک: فرآیند پیگیری ریسک های شناسایی شده، نظارت بر ریسک های باقی مانده و شناسایی ریسک های جدید، اطمینان از اجرای برنامه های ریسک و ارزیابی اثربخشی آن ها در کاهش ریسک است.[7]
با توجه به این که بخش کشاورزی در فرآیند توسعه کشور حائز اهمیت می باشد و نیز یکی از مهم ترین منابع ثروت ملی و همچنین تأمین کننده نیازهای غذایی مردم و مواد خام صنایع کشور می باشد، در عین حال از پرمخاطره ترین فعالیت های اقتصادی به شمار می رود و همواره با خطرات زیادی مواجه می شود. در این میان ریسک ها در کشاورزی، زندگی و درآمد کشاورزان و تولیدکنندگان کشاورزی را تحت تأثیر قرار می دهند و خسارت هایی را به محیط زیست آنها وارد می کنند و موجب فقیرتر شدن کشاورزان و کارگران کشاورزی و روستایی می شوند. بنابراین، ریسک ها باید توسط کشاورزان و تولیدکنندگان کشاورزی به شیوه های مناسب شناسایی و مدیریت شوند.
.4 بیمه و مدیریت ریسک در کشاورزی
بخش کشاورزی یکی از بخش های عمده اقتصادی و منبع حیاتی امرار معاش در بسیاری از کشورهای در حال توسعه است. کشاورزی به ویژه در معرض عوارض جانبی طبیعی ، مانند آسیب آفات و بیماری ها و شرایط آب و هوایی نامساعد قرار گرفته، که بر تولید تاثیر منفی می گذارد .[33] نبود ثبات در درآمدهای مزرعه و زیان دیدن تولیدکنندگان در اکثر کشورهای توسعه یافته و حتی بسیاری از کشورهای در حال توسعه از ناحیه عوامل کنترل ناپذیر و ریسک هایی که از طریق روش های مدیریت ریسک کنترل شدنی نیست،فشارهایی را بر دولت های این کشورها وارد آورده است تا برنامه هایی برای ثبات درآمدهای تولیدکنندگان تهیه و تدوین کنند.
