بخشی از مقاله
شناسایی و رتبه بندی موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در ایجاد انگیزه و افزایش اشتغال کشاورزی ،در بانک کشاورزی استان مازندران
چکیده
هدف از پژوهش حاضر شناسایی و رتبه بندی موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران و چگونگی افزایش اشتغال کشاورزان است. روش تحقیق، توصیفی- پیمایشی است و جامعه آماری آن، کارگزاران بیمه کشاورزی بانک کشاورزی استان مازندران هستند؛ در پژوهش حاضر، برای گردآوری داده ها از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. در روش کتابخانه ای (شامل حضوری و دیجیتالی) با استفاده از ابزار فیش برداری و در روش میدانی با استفاده از ابزار پرسشنامه مقایسات زوجی نسبت به گردآوری داده ها اقدام شده است. از این رو با توجه به استفاده از تکنیک AHP فازی جهت بررسی سوال های پژوهش، پرسشنامه میان ده تن از کارگزاران بیمه کشاورزی استان مازندران توزیع شد. یافته های پژوهش نشان می دهد خصوصیات ساختاری مخاطرات، تعدد واحدها و تجانس ریسک، ریسک زمانی بیمه پذیر، سیستماتیک نبودن ریسک، تمایل و اجبار دولت ها به مداخله در امر بیمه گری کشاورزی و نگرش بیمه گذاران از موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران است. همچنین در امتیاز دهی و اولویت بندی موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران به ترتیب، ریسک غیر سیستماتیک، خسارت های غیرتصادفی، غیرقابل تعیین و غیرقابل محاسبه و تعداد زیاد واحدها و تجانس ریسک؛ رتبه اول تا سوم اهمیت را کسب نمودند.
واژگان کلیدی: خصوصیات ساختاری مخاطرات، تعدد واحدها و تجانس ریسک، ریسک زمانی بیمه پذیر، سیستماتیک نبودن ریسک، اشتغال ،تمایل و اجبار دولت ها به مداخله در امر بیمه گری و نگرش بیمه گذاران
مقدمه
با وجود اهمیت بخش کشاورزی در اقتصاد کشورها، فعالیت در این بخش به دلیل وجود شرایط کنترل نشدنی مانند عوامل جوی، آفات، بیماری ها و نیز عوامل اقتصادی همچون قیمت بازار از مخاطره آمیزترین فعالیت های اقتصادی شمرده می شود (شمس1، .(2005 با توجه به شرایط طبیعی و اقتصادی کشور ما، مخاطراتی که سرمایه گذاری در بخش کشاورزی را تهدید می کند، بسیار جدی است. کشاورزی فعالیتی سرشار از مخاطرات است. در این فعالیت، انواع مخاطرات طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و شخصی دست به دست هم داده و مجموعه ای شکننده و آسیب پذیر را برای تولید کنندگان فراهم می سازند. از این رو، فعالیت در بخش کشاورزی ذاتا فعالیتی پرخطر و توام با ریسک محسوب می شود. اگرچه ممکن است برای کنترل ریسک و میزان خطرپذیری محصولات کشاورزی، راه های گوناگونی وجود داشته باشد، ولی یکی از بهترین روش های رویارویی با آن، مدیریت ریسک می باشد (همتی، .(1384 مدیریت ریسک، محدود کردن یا به کار بستن چارچوبی به منظور کاهش خطراتی است که بخش کشاورزی را تهدید می کند. در واقع، مدیریت ریسک به طراحی و برنامه ریزی برای آینده منجر می شود. از این رو، امکان رویارویی با خطرها را بیشتر کرده و ضریب خسارت را پایین می آورد (یعقوبی و همکاران، .(1389 یکی از ابزارهای مهم و موثر در زمینه مدیریت ریسک، بیمه محصولات کشاورزی می باشد. توسعه بیمه می تواند نقش قابل توجهی در جبران خسارات وارده به این بخش ایفا کند و باعث افزایش ارزش افزوده بخش کشاورزی و درآمد و کاهش فقر در جامعه روستایی و کشاورزی شود. یکی از شیوه های شناخته شده برای رویارویی با خطرها و کنترل ریسک، بیمه کردن محصولات است. صنعت بیمه، افزون بر اینکه تنگناها و دشواری های مادی کشاورزان را بهبود می بخشد، محیطی را برای سرمایه گذاری های کلان افراد در بخش کشاورزی به وجود می آورد (عزیزنصیری، .( 1390 در بازار رقابتی دنیای حاضر که سرمایه ها به سمت و سوی درآمدهای قابل قبول و تعیین شده سوق پیدا می کند؛ کشاورزی به دلیل استفاده از نهاده های طبیعی همچون زمین و آب و وابستگی به شرایط اقلیمی و نیز سهیم بودن در تولید ناخالص داخلی، تامین اشتغال برای درصد بالایی از نیروی کار، تامین مواد اولیه برای بخش صنعت و خدمات و از همه مهمتر تامین امنیت غذایی کشور در این میان جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است، این موضوع وظیفه خطیری را متوجه سیاستگذاران سرمایه گذاری در این بخش می نماید، به گونه ای که می باید منابع محدود بودجه عمومی و سرمایه های خصوصی را به بهترین نحو به سوی سرمایه گذاری در بخش کشاورزی هدایت کنند و این محقق نمی شود مگر با کاهش ریسک و مدیریت آن که یکی از ابزارهای مدیریت ریسک در بیمه فعالیت کشاورزی است (یعقوبی و همکاران، .(1389 هدف از بیمه بر روی محصولات کشاورزی به خصوص در ایران که بر روی کمربند گرم و خشک قرار دارد ایجاد انگیزه برای ادامه فعالیت های کشاورزی در بین کشاورزان فعال در این زمینه است تا به دلایل و عوارض و بلایای طبیعی دست از کار و کشاورزی خود نکشیده و به این فعالیت خود ادامه دهند، لذا بیمه محصولات کشاورزی که به اعطای تسهیلات بانکی بین بانک های عامل و کشاورزان پرداخته این انگیزه در کشاورزان ترغیب کرده و در سال هایی که وضعیت آب و هوایی مطلوب نبوده و میزان نزولات الهی کاهش یافته با پرداخت غرامت به کشاورزان از این ضرر و زیان های آنان جلوگیری به عمل آید (عزیزنصیری، .(1390 به منظور انجام بیمه انواع محصولات کشاورزی، دام، طیور، زنبور عسل، کرم ابریشم و آبزیان پرورشی در مقابل خسارتهای ناشی از سوانح طبیعی و حوادث قهری به عنوان وسیله ای برای نیل به اهداف و سیاستهای بخش کشاورزی صندوق بیمه محصولات کشاورزی در بانک کشاورزی تاسیس شده است. شاید دشوارترین کار در استفاده از بیمه برای کاهش خطر و زیان، نبود درک لازم و یا فرهنگ نیاز به بیمه در کشاورزان باشد. به همین دلیل در مدیریت ریسک، به آموزش، بهای زیادی داده می شود (بریلا و سیروکا2، .(2007 با اهرم آموزش، می توان بستری را برای گسترش فکری و ذهنی کشاورزان فراهم آورد. بیمه محصولات کشاورزی در کنار سایر عوامل کاهش ریسک، به عنوان عاملی قابل توجه، ضریب خسارت های بخش کشاورزی را پایین آورده و نقش مهمی را در توسعه کشاورزی کشورهای در حال توسعه از قبیل کشور خودمان ایفا می کند . اما بیمه ابزاری هزینه بر است و بالطبع طراحی الگوهای بیمه ای جدید و ارائه آنها به گونه ای که از یک طرف درآمد تولید کنندگان این بخش را تثبیت کند و از طرف دیگر هزینه های اجرایی بیمه را بکاهد، باید از مهمترین مسائل محققین در حوزه مدیریت ریسک و بیمه محصولات کشاورزی باشد (بیلزا و همکاران3، .(2008
بیان مسئله
ذخایر مواد اولیه و خام با شتاب در حال مصرف و نابودی است و کشاورزی که تنها منبع تامین مجدد این ذخایر است اهمیت ویژه ای یافته است. تولید بیشتر از طریق افزایش سطح کشت حتی در حال حاضر هم با مشکلات فراوان روبه روست و فقط با بهبود شیوه های تولید و از طریق افزایش و بهره برداری بیشتر از واحد سطح می توان تولیدات کشاورزی را زیاد کرد. راه رسیدن به این هدف کشت محصولاتی است که با بازده بیشتر در اراضی که تحت مراقبت قرار گیرند و مستمرا غنی شوند و کلیه مراقبت های به زراعی و به نژادی در آن ها به عمل آید. چنین کشاورزی سازمان یافته نیازمند سرمایه گذاری در ابعاد وسیع است. با توجه به این واقعیت که سرمایه گذاری در بخش کشاورزی ضروری است لذا باید در جو بی ثباتی ناشی از احتمال وقوع حوادث غیرقابل پیش بینی قهری و طبیعی که سرمایه و محصول هر دو را در تهدید دائم قرار می دهد، سپر امنیتی ایجاد کنیم تا در پناه آن فعالیت تولیدی امکان پذیر شود. از این رو داشتن یک چارچوب محکم مالی و مدیریت پیشرفته در کشاورزی از لوازم کار است (میلانی و جابری، .(1388 در این شرایط یکی از اصولی ترین و موثرترین ابزاری که می تواند کشاورزان را در مقابل سوانح طبیعی به بهترین نحو حمایت کند بیمه محصولات کشاورزی آن هاست، به طوری که قشر محروم و آسیب پذیر کشاورز و دامدار بتوانند از یک حداقل سطح اطمینان و ضمانت اقتصادی در مقابل نابودی محصولاتشان برخوردار شوند. بنابراین دولت ها به دلیل اهمیت فوق العاده بخش کشاورزی با برنامه های مختلف سعی در گسترش و فراگیر ساختن بیمه در بین کشاورزان خود دارند تا از یک سو زمینه عدالت اجتماعی را برای آن ها فراهم کرده باشند و از سوی دیگر بستر امنی برای تولیدات بیشتر و بهتر فراهم آورند (کرمی و همکاران، .(1389 عدم اطمینان از نتیجه فعالیت کشاورزان (محصولات کشاورزی) یکی از اساسی ترین ریسک هاست که بیشتر کشاورزان در کشورهای در حال توسعه کمابیش با آن رو به رو هستند. در بیشتر این کشورها اغلب کشاورزان فقیرند و منابع محدودی دارند و لذا توانایی لازم را برای تحمل ریسک از بین رفتن محصول کشاورزی ندارند. در این خصوص، بیمه یک عامل کلیدی برای موفقیت است. بیمه امکان تداوم رشد و توسعه انفرادی کشاورزان و تعدیل تاثیرات اقتصادی ناشی از خطرهای طبیعی و حتی خطرهای برخاسته از بازار بر محصولات کشاورزی و دامی را فراهم می آورد. در بعد بین المللی، بیمه کشاورزی تا مدت های طولانی مترادف با بیمه محصولات کشاورزی در مقابل خطر تگرگ بود. از نظر فنی بیمه محصولات کشاورزی در مقابل خطر تگرگ، یک ریسک بیمه پذیر است. بیمه محصولات کشاورزی خودش نمی تواند بهره وری را افزایش دهد و یا منبعی برای تامین مالی باشد اما این بیمه قطعا می تواند در ادای هر دو وظیفه بالا نقش مهمی ایفا کند. بیمه محصولات کشاورزی یکی از روش های جبران زیادن های وارده به کشاورزان به علت عوامل آب و هوایی، آفت های گیاهی و نظایر آن در طول زمان رشد محصول است (همتی، .(1384 دو ویژگی در بیمه کشاورزی وجود دارد که ریشه موانع و مشکلات این نوع بیمه است و آن را از مسائل بیمه در سایر بخش های اقتصاد متمایز می سازد. ویژگی اول ناشی از خصوصیات ساختاری مخاطرات در بخش کشاورزی است که ماهیت ریسک کشاورزی را از ریسک فعالیت در سایر بخش های اقتصاد متفاوت ساخته است. برای ریسک های بیمه پذیر سه مشخصه عمده وجود دارد که عبارتند از: ( 1 تعدد واحدها و تجانس ریسک؛ (2 ریسک زمانی بیمه پذیر؛ (3 سیستماتیک نبودن ریسک. ویژگی دوم مربوط به تمایل و گاهی اجبار دولت ها به مداخله در امر بیمه گری کشاورزی و نگرش بیمه گذاران این بخش به بیمه کشاورزی است (سلامی و دوراندیش، .(1387
بیمه محصولات کشاورزی در جهت تحقق هدف های توسعه اقتصادی و اجتماعی و برای حفظ تداوم تولیدات کشـاورزی و تثبیـت درآمد کشاورزان یکی از مهم ترین راهکارهاست. در حالی که بررسی های مختلف نشـان مـی دهنـد کـه تنهـا درصـد کمـی از اراضـی کشاورزی بیمه شده است و اگر بیمه محصولات کشاورزی به کلیه اراضی توسعه پیدا نکند، به دلیل بالا بـودن ضـریب خسـارت امکـان ادامه فعالیت بیمه ای نیز در این عرصه تحت الشعاع قرار می گیرد. لذا با توجه به اهمیت موضوع در پـژوهش حاضـر پژوهشـگر تمایـل دارد که به شناسایی و رتبه بندی موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران بپـردازد و راهکارهـای لازم برای رفع آن ها را ارائه نماید.
ادبیات پژوهش
بیمه کشاورزی
بیمه محصولات کشاورزی مکانیزمی مهم در ایجاد محیط امن برای درآمد حاصل از تولید محصولات کشاورزی است. در واقع بیمه ابزار مدیریت ریسک برای تحقق هدف های تولیدی است. وظیفه بیمه محصول حمایت از کشاورز در برابر حوادث خسارت زای طبیعی است که متحمل می شود و در نهایت تضمین کننده ادامه روند تولید و حفظ سلامت مکانیزم اعتبار در بخش است. واحدهای تولیدی با مدیریت ضعیف یا فعال در شرایط محیطی نامناسب نمی توانند در پوشش بیمه ای قرار گیرند. بیمه محصول نمی تواند تنها ابزار توسعه بخش کشاورزی تلقی شود. بیمه زمانی در رسیدن به هدفها و سیاستهای بخش موفق خواهد بود که سایر شرایط و زمینه های لازم برای توسعه بخش فراهم شده باشد. (صباغ کرمانی و حسینی، (1380 برای آنکه نظام بیمه محصول ارزش و اعتبار خود را به عنوان اهرم حمایت از بخش به ظهور برساند پیش زمینه هایی نیاز دارد. اگر شماری از آنها، از جمله شرایط سیاسی، فراهم نباشد شکست برنامه قابل پیش بینی خواهد بود (سلامی و دوراندیش، :(1387
الف) مهمترین پیش زمینه لازم در کلیه شکلهای بیمه محصولات، ارزشمند بودن فعالیت مورد نظر کشاورزی از دیدگاه اقتصادی است و نیز باید از نظر زیست محیطی پذیرفتنی باشد.
ب) برای شرکت بیمه وجود یک مجموعه همگن در حجم و ابعاد گسترده ضروری است تا تعادل مالی شرکت را به هنگام بروز خسارت ها حفظ کند.
ج) خطرهای تحت پوشش باید قابل تعریف و تمیز بوده و حادث شدن آنها کاملا غیر ارادی و پیش بینی شدنی. د) وجود خطر باید لمس شدنی بوده و درصد احتمال وقوع آن محاسبه پذیر باشد.
ه) حق بیمه باید برای کشاورزان قابل تحمل باشد. این امر در عمل وابسته به ماهیت فعالیت تولیدی کشاورزان است. و) در پوشش یک خطر آنچه بسیار مهم است اینکه وقوع آن در ابعاد گسترده و به طور همزمان در چند منطقه نباشد.
چالش های فراروی کشاورزی ایران
برخی از چالش های فراروی کشاورزی در ایران به شرح ذیل می باشد:
1. موقعیت رقابت بین المللی و شاخص آزادسازی اقتصادی ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منتخب جهان گویای ضعف قدرت رقابتی کشور در عرصه جهانی است. البته در چند سال اخیر اصلاحات سیاستی و اقتصادی انجام شده، موقعیت رقابتی کشور را کمی بهبود داده و اما بایستی سیاستهای با گرایش بازار، استراتژی برونگرایی و حضور فعال تر در عرصه بین المللی مورد اهتمام جدی قرار گیرد.
2. در بررسی سیاست تجاری محصولات کشاورزی طی سال های برنامه اول و دوم توسعه در موانع تجاری غیرتعرفه ای محصولات کشاورزی تحول جدی مشاهده نمی شود و اما طی چند سال از اجرای برنامه سوم توسعه بخصوص از فروردین (1381)، با تغییر نرخ ارز مورد محاسبه در مبنای تعرفه های گمرکی (به نسبت 5 به (22، میانگین تعرفه های گمرکی (اعم از حقوق گمرکی و سود بازرگانی) اسمی محصولات کشاورزی از 88/98 درصد در سال (1380) به 27/84 درصد در سال (1381) رسید و در واقع میانگین تعرفه های گمرکی واقعی محصولات کشاورزی از شاخص 100 در سال (1380) به شاخص 137/7 در سال (1381) افزایش یافته است و تحولات فوق به منظور منطقی شدن سیاست های تجاری قلمداد می شود. البته از تعداد کدهای ممنوع الورود در مورد محصولات کشاورزی کاسته نشده و همچنان تعداد 91 کد از 722 کد مربوط به محصولات کشاورزی معادل 12/6 درصد ممنوع الورود بوده است و اما تعداد 228 کد دارای دو مجوز به یک مجوز کاهش یافته است. در برنامه سوم توسعه اقدامات اصلاحی خوبی درباره موانع غیرتعرفه ای صورت گرفته، اما همچنان از شرایط سیاستهای تجاری مطلوب فاصله زیادی دارد.
3. سیر تحولات واردات شرکای تجاری محصولات صادراتی ایران نشان می دهد برخی کشورها نقش واسطه و صادرات مجدد را در خصوص اغلب کالاهای کشاورزی کشور ایفا می نمایند و هنوز ساختار بازار صادرات محصولات کشاورزی از درجه انحصار بالای واردکنندگان برخوردار است. با توجه به کاهش رابطه مبادله تهاتری خالص، تنها با افزایش چشمگیر شاخص حجم صادرات، رابطه مبادله درآمدی افزایش یافته است.
4. طی دوره مورد مطالعه، انحصار دولت در بازرگانی خارجی یکی از مهمترین موانع غیرتعرفه ای اعمال شده بر واردات برخی از محصولات اساسی غذایی محسوب می شد، اقدامات اصلاحی در این خصوص نیز طی چند سال اخیر از طریق انحلال و ادغام 4STE ها صورت گرفته است. برای ورود کلیه محصولات کشاورزی، مانع غیرتعرفه ای سهمیه بندی واردات در قالب اخذ مجوزها از وزارتخانه های ذیربط همچنان اعمال می شود. البته طی سالهای برنامه سوم توسعه از مجوزهای سه گانه و دوگانه کاسته شده و اما همچنان کالای کشاورزی یافت نمی شود که مجوز وارداتی اعمال نشده باشد. (حسینی و پرمه، (1381
ضرورت توسعه بیمه کشاورزی و اشتغال
بیمه کشاورزی سازوکارهای مالی برای کاهش ریسک فعالیت های تولیدی در بخش کشاورزی و حفاظت از منافع سرمایه گذاران در این بخش است تا باعث ایجاد انگیزه برای کار و اشتغال بوجود آید. ارزش اقتصادی چشمگیر بخش کشاورزی، که در برگیرنده ارزش دارایی های بخش و نیز ارزش تولیدات آن و سهم بخش از ستانده (ارزش تولیدات) ناخالص داخلی و ایجاد اشتغال در کشور است، به نحو قاطع و روشنی ضرورت استفاده از این سازوکار مالی را برای پایدارسازی فعالیت های تولیدی این بخش و تقویت و توسعه آن تبیین می کند.
کل وزن تولیدات کشاورزی کشور در سال (1380) معادل 77/3 میلیون تن بوده است که ارزش ناخالص آن معادل 123179 میلیارد ریال براورد شده است. این میزان تولید از طریق بهره برداری از 13/2 میلیون هکتار اراضی کشاورزی حاصل شده که از این مقدار 7/4 میلیون هکتار آبی، 5/8 میلیون هکتار دیم، 11 میلیون هکتار زیرکشت محصولات سالانه و 2/2 میلیون هکتار زیرکشت محصولات دائمی بوده است.
ارزش ناخالص تولیدات بخش کشاورزی دربرگیرنده ارزش تولیدات 5 مجموعه فعالیت زیر است: (زاهدی و حسینی، (1383 -1 زراعت؛ -2 باغداری؛ -3 دامداری و دامپروری؛ -4 جنگل و مرتع؛ -5 ماهیگیری و آبزی پروری.
بیمه اساسا سازوکاری است برای کاهش ریسک سرمایه گذاری و افزایش امنیت اقتصادی اما در عین حال می تواند نقش اجتماعی نامستقیمی نیز در ارتقای سطح زندگی و افزایش رفاه بیمه گذاران ایفا کند. در واقع بیمه کشاورزی را می توان سازوکار مالی ویژه ای به شمار آورد که هدف آن به حداقل رساندن بی ثباتی خسارات ناشی از مخاطرات گوناگون و نامشخص موجود در بخش کشاورزی است. این سازوکار کشاورزان را در برابر احتمال خسارت و کاهش درآمد محافظت می کند و از این طریق می تواند منبع اطمینان و اعتماد کشاورزان برای پذیرش نوآوری ها و اصلاح روشهای کار باشد که از نتایج بی واسطه آن افزایش درآمدو اشتغال و ارتقای سطح زندگی خانوارهای بهره بردار است. در واقع نوسازی کشاورزی و تغییر ساختار سنی- تحصیلی کشاورزان و ورود جوانان تحصیلکرده به این بخش، که از پیش شرط های کشاورزی صنعتی است، نیازمند حمایت های ضروری از تولیدات کشاورزی است که این خود یکی از مهمترین مولفه های توسعه و تقویت بیمه های کشاورزی به شمار می آید. (موسایی و زراعت کیش، (1389
سازوکار بیمه کشاورزی اگر پوشش مناسبی برای عوامل اصلی فعالیت اقتصادی خانوارهای بهره بردار کشاورزی فراهم کند می تواند ضمن ایجاد امنیت سرمایه گذاری و زمینه سازی لازم برای بهبود شرایط اقتصادی خانوار، به طور نامستقیم نقش مفید و کارسازی در ارتقای سطح رفاه خانوارها ایفا کند. بیمه شدن عوامل اقتصادی و تولیدی متعلق به خانوار که مستقیما به معنای ایجاد امنیت سرمایه گذاری تولیدی و فراهم سازی شرایط لازم برای افزایش توان پس انداز و انباشت تدریجی سرمایه است، می تواند به ارتقای سطح زندگی و افزایش رفاه خانوارهای بهره بردار منجر شود. (شیرزاد و جوادیان، (1387
. 4 منظور موسساتی تجاری دولتی State Trading Enterprises است که به عنوان محدودیت تجاری غیرتعرفه ای تلقی می شوند. در مورد برخی محصولات کشاورزی نظیر گندم عملا دولت یا شرکتهای بازرگانی دولتی تنها وارد کننده انحصاری آن کالاها محسوب می گردند.
امروزه در سطح جهانی از تجارت محصولات کشاورزی به عنوان حربه ای سیاسی نیز برای پیشبرد مقاصد سیاسی معین بهره برداری می شود. وابستگی امنیت غذایی در بسیاری از جوامع به واردات محصولات کشاورزی از بازارهای جهانی و نقش تعیین کننده قدرت های سیاسی جهان در این بازارها، دستیابی به سطوح معینی از رشد تولیدات کشاورزی را برای کشورهایی که خواستار ایفای نقشی مستقل و نشات گرفته از مصالح ملی در روابط بین المللی هستند، به یک الزامی اجتناب ناپذیر بدل کرده است. این الزام در مورد ایران نیز نظیر دیگر کشورهای علاقه مند به استقلال سیاسی، صادق است.
اساسی ترین پیش شرط برای دستیابی به رشد مطلوب تولیدات در بخش کشاورزی افزایش مناسب میزان سرمایه گذاری در این بخش است و این هدف جز از طریق مشارکت هر چه بیشتر سرمایه گذاران بخش خصوصی و استفاده از سازوکارهای مناسب برای جلب و جذب این سرمایه ها به بخش کشاورزی محقق نمی شود. این جلب و جذب نیز به نوبه خود مشروط و منوط به تامین امنیت کافی برای سرمایه گذاران در بخش و کاهش ریسکهای موجود و افزایش ریسک پذیری سرمایه گذاران از جمله با استفاده از سازوکارهای بیمه کشاورزی است. (زاهدی و حسینی، (1383
استفاده از بیمه در اجرا
بسیاری از کشورها برای تضمین اعتبارات اعطایی ارائه بیمه نامه محصول را، جدای از تجهیزات و ادوات، برای تولید کشاورزی طلب می کنند. البته در مواردی که کشاورزان زمین و محل را برای وثیقه معرفی می کنند نیاز کمتری به بیمه محصول احساس می شود، یکی از موارد مهم در هنگام اعطای اعتبار که باید مورد توجه بانک قرار گیرد وضع نقدینگی متقاضی است. هنگامی که ذخایر نقد مشتری ناچیز است بیمه محصول اهمیت بسیار می یابد. این امر به خصوص دولتها را در زمان وقوع حوادث گسترده در فشار آوردن به بانکها برای کمک بیشتر وادار می سازد. همچنین کشاورزی که برای بازپرداخت دیون خود به بانک ها مجبور به فروش زمین می شود در واقع بخشی از قابلیت و توان زیست خود را از دست می دهد. از این رو داشتن بیمه محصول نوعی چتر ایمنی برای کشاورز به شمار می رود. (موسایی و زراعت کیش، (1389
در نظام های بانکی با درک نقش و اهمیت بیمه محصول، تمایل به داشتن چنین وثیقه ای در کنار اعتبارات اعطایی به طور روزافزون در حال رشد است. مشکل در نبود تفاهم کامل و درک از ماهیت طرف مقابل، بانک و بیمه، هنوز وجود دارد که باید در رفع این ابهام اقدام کرد. هر دو طرف باید شناخت واقعی از وظایف و مسئولیت های یکدیگر داشته باشند. ارتباط و تماس نزدیک می تواند در رفع این مشکلات موثر واقع شود. (میلانی و جابری، (1388
چالش های فراروی بیمه کشاورزی و کاهش اشتغال در ایران
دو ویژگی در بیمه کشاورزی وجود دارد که ریشه موانع و مشکلات این نوع بیمه است و آن را از مسائل بیمه در سایر بخشهای اقتصاد متمایز می سازد. ویژگی اول ناشی از خصوصیات ساختاری مخاطرات در بخش کشاورزی است که ماهیت ریسک کشاورزی را از ریسک فعالیت در سایر بخش های اقتصاد متفاوت ساخته است. ویژگی دوم مربوط به تمایل و گاهی اجبار دولت ها به مداخله در امر بیمه گری کشاورزی و نگرش بیمه گذاران این بخش به بیمه کشاورزی است.
ویژگی های ریسک در بخش کشاورزی را می توان با مقایسه خصوصیات ریسکهای بیمه پذیر با مشخصات ریسکهای بخش کشاورزی مشخص کرد. برای ریسکهای بیمه پذیر 3 مشخصه عمده ذکر می شود:
-1 تعداد واحدها و تجانس ریسک وجود تعداد زیاد از واحدهایی که در معرض خطر مشابهی هستند و همگن بودن نسبی آنها از نظر احتمال بروز خطر دو شرط لازم
برای استفاده از آمار به منظور محاسبه احتمال بروز خطر و تخمین خسارات آینده و به تبع آن، محاسبه حق بیمه با دقت کافی است. به عبارت دیگر شرایط باید به گونه ای باشد که بیمه گذار بتواند واحدهای متقاضی بیمه را از لحاظ ریسکی بودن به درستی گروه بندی کند.
-2 خسارت باید تصادفی، قابل تعیین و محاسبه باشد.
ریسک زمانی بیمه پذیر است که بروز خسارت تصادفی باشد و به نوع عمل مدیر واحد تولیدی بستگی نداشته باشد، یعنی تغییر رفتار بیمه گذار پس از خرید بیمه نتواند احتمال بروز خطر و یا شدت آن را زیاد کند. به علاوه ریسکی بیمه پذیر است که در صورت وقوع بشود علت وقوع، زمان وقوع و میزان خسارت را به درستی و با درصد بالایی از اطمینان مشخص کرد.
-3 سیستماتیک نبودن ریسک یکی دیگر از خصوصیات ریسک های بیمه پذیر این است که ریسک نباید سیستماتیک باشد بدین معنی که بین ریسک واحدهای
مختلف بیمه شده نباید همبستگی وجود داشته باشد. به عبارت دیگر اگر خسارتی به یکی از واحدهای زیر پوشش بیمه وارد شود نباید شرایط به گونه ای باشد که به طور همزمان به سایر واحدهای مشابه هم خسارت مشابه وارد شود. (سلامی و دوراندیش، (1387
ضرورت گسترش عملیات بیمه کشاورزی
دست کم 7 دلیل عمده زیر ضرورت گسترش عملیات بیمه کشاورزی را به منظور تحت پوشش قرار دادن فعالیتهای اقتصادی متنوع موجود در بخش کشاورزی تبیین می کند: (گیندر و همکاران5، (2010
1. توجه عملیاتی و موثر به الگوی عمومیت یافته و جهانی شده حمایت دولتی از بخش کشاورزی از طریق بیمه کشاورزی که به ویژه در کشورهای پیشرفته صنعتی با جدیت و گستردگی بیشتری انجام می شود6 و اغلب نیز نتایج مفیدی از نظر پیشرفت اقتصادی به همراه دارد.
2. برنامه در دست اجرای یکپارچه سازی فعالیتهای صندوق بیمه محصولات کشاورزی و صندوق کمک به تولیدکنندگان خسارت دیده کشاورزی و دامی.
3. این واقعیت که ایران از نظر تنوع و شدت انواع بلایای طبیعی در سطح جهان در رتبه نهم و از حیث خسارتهای جانی و مالی ناشی از این بلایا به ترتیب در رتبه های سیزدهم و هفتم قرار دارد.
4. کوچک بودن مقیاس بهره برداری های کشاورزی کشور و ضعف شدید بنیه مالی این واحدها از یک سو و بالا بودن میزان ریسک فعالیتهای کشاورزی به دلیل شدت و کثرت بلایای طبیعی از سوی دیگر.
5. متنوع بودن فعالیتها در واحدهای بهره برداری کشاورزی و وجود تعامل و ارتباط ارگانیک بین این فعالیتها از یک سو و ضرورت حفظ این تنوع به منظور تضمین بقای اقتصادی بهره برداران از سوی دیگر.
6. رغبت کم بخش خصوصی به افزایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی به دلیل بالا بودن ریسکهای موجود (هم در بعد تولید و هم در بعد درآمد) در این فعالیتها که با توجه به نازل بودن سهم کشاورزی از سرمایه گذاری های ثابت ناخالص دولتی در کل اقتصاد شرایط بحرانی و نگران کننده ای را از حیث میزان سرمایه گذاری در این بخش پدید آورده و کاهش اشتغال کشاورزان را به دنبال دارد .
7. ضرورت کاهش شکاف درآمدی موجود میان شهر و روستا از طریق استفاده از سازوکار حمایتهای بیمه ای گسترده.
نقش دولت در اجرای بیمه محصولات کشاورزی و ایجاد کار آفرینی
دولت ها به شکل های مختلف می توانند در طراحی و اجرای بیمه محصولات کشاورزی نقش داشته باشند: (همتی، (1384 .1 دولت تمام یا بخشی از هزینه های اداری آن را متقبل می شود.
. 6 برای مثال بخش عمده پوشش بیمه ای ایالات متحده امریکا از نوع بیمه چند خطر محصول است. این نوع نظام بیمه ای اساسا بدون حمایت گسترده دولت اجرا شدنی نیست؛ زیرا بیمه چند خطره محصولات زراعی گران است و باید یارانه زیادی برای آن پرداخت شود. همچنین نیاز به یارانه به دلیل هزینه های اجرایی زیاد بیمه مزارع کوچک و متوسط برجسته می شود. به همین دلیل دولت برای بخشی از هزینه های اجرایی یارانه می دهد و علاوه بر آن، با تدارک و انتقال وجوه مستقیم، سازمان بیمه گر را در سالهای زیان زیاد بیمه اتکایی می کند. در بیمه اتکایی دولتی به خلاف بیمه اتکایی خصوصی، بیمه گران به ندرت ملزم به بازپرداخت وجوه دریافتی هستند.
2. دولت در پرداخت بخشی از خسارت سهیم می شود یا بخشی از حق بیمه را با این هدف که توانایی کشاورزان برای خرید بیمه نامه را افزایش دهد، متقبل می شود.
یکی از اقدامات مهم دولت ها می تواند ارائه پوشش اتکایی مازاد خسارت به شرکت های بیمه ای باشد که در زمینه بیمه محصولات کشاورزی فعالیت می کنند. این نوع پوشش برای مقابله با حوادث و خسارت های فاجعه آمیز است. در بسیاری از بازارهای بیمه ای تشکیل یک صندوق حمایت شده از طرف دولت، راه حل فنی قابل قبولی است، تا بتواند ریسک مالی کشاورزان رابه حداقل برساند و اطمینان و نوآوری و افزایش کار آفرینی را در این بخش تسهیل و سرعت بخشد .دو مسئله مهم باید مورد توجه قرار گیرد و برای آن چاره جویی شود.
.1 مشارکت متقابل یا سیستم صندوق
مشارکت متقابل، عامل اولیه موفقیت بیمه کشاورزی است. شبکه تعاونی، زمینه طبیعی شرکتهای بیمه متقابل است و به کشاورزان این امکان را می دهد که کنترل دارایی های خود را با مدیریت شرکت بیمه خویش از طریق هیئت مدیره منتخب به دست بگیرند. حق بیمه به راحتی از آنچه در جریان برداشت محصول جمع می شود قابل کسر است. همسایه ها خودشان با مراقبتی که انجام می دهند معرف یک مدیریت ریسک کارآمد خواهند بود و تقلب و کلاهبرداری علیه منافع بیمه گر، اقدامی علیه کل جامعه تلقی می شود.
.2 کنترل قبول ریسک و مدیریت ریسک
پذیرش صحیح ریسک و بیمه گری درست باید بر مبنای انتخاب درست ریسک و ارزیابی حرفه ای خسارت باشد. باید این نکته پذیرفته شود که کشاورز قاعدتا تمام سعی خود را برای جلوگیری از خسارت و کاهش آن به عمل می آورد. سپس، ارزیابی خسارت باید در فاصله زمانی مناسب انجام گیرد و خسارت به نحو عادلانه ای جبران شود. (همتی، (1384
مقابله مستمر با عوامل بازدارنده توسعه بیمه کشاورزی
یکی از مهمترین عوامل بازدارنده توسعه بیمه در کشورهای در حال توسعه و از جمله در ایران، استقبال نکردن مردم از صنعت بیمه به دلیل ضعف بنیه فرهنگی و نبود نظام های اطلاع رسانی کارآمد است. در مورد جامعه روستایی و بخش کشاورزی به دلیل ساختار سنتی حاکم بر آنها، شدت بازدارندگی این عوامل به نحو چشمگیری بیشتر است. علاوه بر این، دلایل دیگری نیز وجود دارد که از توسعه بهینه بیمه کشاورزی جلوگیری می کند و موجب ضعف ساختاری این صنعت می شود. در زیر اهم عوامل موثر در این زمینه، که برخی از آنها مربوط به نظام اجتماعی و ساختار اقتصاد ملی است، ملاحظه می شود: (زاهدی و کازرونی، (1387
1. پایین بودن سطح آگاهی جامعه؛
2. پایین بودن سطح درآمدی جامعه؛
3. ضعف فعالیتهای اقتصادی بخش خصوصی؛
4. ضعف ساختار مدیریتی؛
5. ضعف نظام اطلاع رسانی؛
6. بهینه نبودن عملکرد نظام بیمه به دلیل غلبه ساختار دولتی؛
7. نبود آمار و اطلاعات کافی درباره نیازهای جامعه و کنشگران بخش کشاورزی و جامعه روستایی.
8. نارسایی های قانونی مرتبط با موضوع عمل بیمه کشاورزی.
پیشینه پژوهش
در این بخش سابقه ای از تحقیقات گذشته در رابطه با عوامل اصلی تشکیل دهنده پژوهش ارائه می شود. محمودی و پیرمرادی (1393)، پژوهشی با عنوان »بررسی عوامل موثر بر پذیرش بیمه توسط شالیکاران در استان مازندران مطالعه موردی شهرستان بابل« را
ارائه نمودند. این مطالعه عوامل موثر بر پذیرش بیمه توسط شالیکاران شهرستان بابل را در سال زراعی 1390-89 بررسی می کند. نتایج نشان داد که مدل لاجیت به طور نسبی بهتر از مدل پروبیت قادر به برازش مدل بوده و میزان پیش بینی صحیح آن 75 درصد بود. همچنین متغیرهای توضیحی درآمد حاصل از زراعت برنج، دارا بودن شغل دیگر و همکاری با کارشناسان جهاد کشاورزی و شرکت در کلاس های ترویجی اثر مثبت بر پذیرش بیمه داشته و باعث افزایش اشتغال در این بخش شده است. در پژوهشی دیگر، فردوسی و همکاران 1392) )، مطالعه ای با عنوان »شناسایی عوامل موثر بر بهبود وصول مطالبات بانک کشاورزی شهرستان مراغه« را ارائه نمودند. هدف از این مطالعه شناسایی عوامل موثر بر بهبود وصول مطالبات بانک کشاورزی شعبه مراغه بود تا با در نظر گرفتن این عوامل و حساسیت بیشتر روی آنها بتوان مطالبات را بهبود بخشید. نتایج نشان داد که متغیرهای مبلغ وام پرداختی، فاصله اقساط، تعداد اقساط، نوع تضمین، تمدید، فعالیت باغداری، زراعت، خدمات و نوع تسهیلات از لحاظ آماری معنادار بودند که در این میان متغیرهای مبلغ وام پرداختی و تمدید اثر منفی بر بهبود وصول مطالبات دارد و متغیرهای دیگر اثر مثبتی بر بهبود وصول مطالبات دارند. کرمی (1390)، پژوهشی با عنوان »بررسی عوامل موثر بر احتمال پذیرش بیمه محصول گندم در استان کهگیلویه و بویراحمد« را ارائه نمودند. این پژوهش با هدف بررسی عوامل موثر بر پذیرش بیمه محصولات کشاورزی و شناسایی مسائل و مشکلات موجود آن برای بهبود پوشش بیمه ای محصولات کشاورزی صورت گرفت. نتایج بررسی عوامل موثر بر احتمال پذیرش بیمه محصولات نشان داد که متغیرهای سن کشاورز، تحصیلات، آگاهی از حق بیمه، میانگین درآمد کل، میزان بدهی، انحراف استاندارد عملکرد، نسبت حداقل درآمد مزرعه ای به کل درآمد مزرعه، مدیریت ریسک و سطح زیرکشت از عوامل تاثیرگذار بر تمایل به بیمه محصولات بودند.
در میان مطالعات مشابه در خارج از کشور، تسیکرایی و همکاران(2013) 7، پژوهشی با عنوان »تجزیه و تحلیل جذب کشاورزان به بیمه کشاورزی در زیمباوه« را ارائه نمودند. نتایج نشان داد که برای کشاورزان خرید بیمه به منظور جلوگیری از ریزش کل اموال مزرعه، عملکرد و یا کاهش درآمد ناشی از کاهش قیمت های کشاورزی و بلایای دیگر ضروری است. در پژوهشی دیگر وندویر8 (2012)، در مطالعه ای که در ویتنام شمالی انجام داد، به بررسی تقاضای بیمه از سوی کشاورزان این منطقه به صورت پیمایشی پرداخت. او در پایان تحقیق خود نتیجه گرفت که چشم انداز و خصوصیات بیمه های کشاورزی، خصوصیات فردی و درآمد مزرعه و کشاورزی، و سطح تحصیلات کشاورزان از عوامل اصلی تقاضا برای بیمه کشاورزی است. میشرا(2010) 9، طی پژوهشی عوامل موثر در پذیرش و گسترش نظام بیمه کشاورزی در ایالت گجرات هندوستان را بررسی کرد. او مهمترین عوامل توسعه نظام بیمه کشاورزی را افزایش سطح پوشش بیمه های کشاورزی، شناسایی کشاورزان هدف، تامین اعتبارات لازم برای جبران خسارت و برقراری ارتباطات مناسب تر با کشاورزان ذکر می کند. اکوری(2010) 10، در تحقیقی در سه ایالت لاگوس، اوگان و اویو در نیجریه، به بررسی موانع پذیرش بیمه از سوی کشاورزان به صورت پیمایشی و تکمیل پرسشنامه پرداخته و کمبود افراد آموزش دیده، کمبود زیرساخت های پایه ای، عدم تضمین مالی طرح برای کشاورزان را از موانع پذیرش بیمه معرفی کرد.
سوال های پژوهش
مبتنی بر چارچوب نظری تحقیق سوال های پژوهش به شرح ذیل ارائه گردید:
سوال اصلی: رتبه بندی موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران چگونه باعث کارآفرینی و اشتغال می شود؟
سوال های فرعی
.1 رتبه بندی مولفه های خصوصیات ساختاری مخاطرات در بخش کشـاورزی بـه عنـوان موانـع و چـالش هـای فـراروی بیمـه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران چگونه است؟
2. رتبه بندی مولفه های تعدد واحدها و تجانس ریسک به عنوان موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشـاورزی استان مازندران چگونه است؟
3. رتبه بندی مولفه های ریسک زمانی بیمه پذیر به عنوان موانع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان مازندران چگونه است؟
4. رتبه بندی مولفه های سیستماتیک نبودن ریسک به عنوان موانع و چالش های فراروی بیمـه کشـاورزی در بانـک کشـاورزی استان مازندران چگونه است؟
5. رتبه بندی مولفه های تمایل و اجبار دولت ها به مداخله در امر بیمه گری کشاورزی و نگرش بیمه گذاران به عنـوان موانـع و چالش های فراروی بیمه کشاورزی در بانک کشاورزی استان و تاثیر آن در اشتغال کشاورزان چگونه است؟
روش پژوهش
این پژوهش به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی است و از نظر انجامکار از روش توصیفی- پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش را، کارگزاران خبره در بیمه کشاورزی بانک کشاورزی استان مازندران، تشکیل داده است. کارگزاران بیمه کشاورزی بانک کشاورزی نقش کلیدی را پس از طی دوره های مقدماتی و تخصصی در امر بازاریابی و فروش بیمه نامه و ارزیابی یا برآورد خسارت در اثر حوادث قهری یا طبیعی یا بیماری های موجود در بخش آبزیان و دام و خسارات باغات و برنج بر عهده دارند.
در استان مازندران 20 دفتر کارگزاری بیمه کشاورزی بانک کشاورزی، 9 شرکت خدمات بیمه ای اصلی و 11 شرکت خدمات بیمه ای فرعی وجود دارد که کلیه خدمات بیمه ای اعم از عملیات اجرایی و برآورد خسارت در آن ها توسط اشخاص دارای تخصص های دامپزشکی و کشاورزی با گرایش های مرتبط زراعت، دام و طیور انجام می پذیرد. به طور کلی بخش خدمات بیمه ای بانک کشاورزی در استان مازندران دارای 119 پرسنل با تخصص های دکترا 24) نفر)، فوق لیسانس 16) نفر) و لیسانس ( 79 نفر) با گرایش های مرتبط می باشد. تمامی مراکز ذکر شده زیر نظر صندوق بیمه کشاورزی مستقر در بانک کشاورزی است. در خصوص تعداد نمونه در جامعه آماری پژوهش حاضر پس از بررسی های لازم و مشورت با متخصصین تکنیک AHP مقرر شد تا حجم نمونه آماری ده نفر درنظر گرفته شود؛ گروه بیمه ای در مدیریت بانک کشاورزی استان مازندران متشکل از 10 نفر (مهندس، دامپزشک، بازرس و کارشناس) است که در راس هرم مراکز بیمه کشاورزی بانک کشاورزی استان مازندران قرار دارند. لذا تعداد ده فقره پرسشنامه مقایسات زوجی در نمونه آماری توزیع شد که پس از پی گیری های فراوان پرسشنامه های ارسال شده از نمونه آماری دریافت شد. در این پژوهش از روش کتابخانهای و میدانی و از ابزار پرسشنامه مقایسات زوجی برای گردآوری دادهها استفاده شده است.
تکنیک :AHP- FUZZY
روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در تحقیق حاضر، استفاده از تکنیک AHP- FUZZY میباشد. این تکنیک از جمله تکنیک های تصمیمگیری چند معیاره MADM 11 میباشد و دارای این مزیت هستند که میتوانند گزینههای مختلف را با توجه به معیارهای متنوعی که واحدهای یکسانی ندارند، ارزیابی کنند. این، مزیت مهمی نسبت به روشهای سنتی است که همه معیارها باید به واحدهای یکسانی تبدیل شوند. مزیت مهم سایر تکنیکهای MADM این است که آن ها این توانایی را دارند که معیارهای کیفی و کمی را همزمان تحلیل و ارزیابی کنند. AHP از متداولترین تکنیکهای MADM به شمار میرود. این روش در سال ( (1980 به همت »توماس. ال. ساعتی« ابداع و ارائه گردید. فرآیند تحلیل سلسله مراتبی منعکس کننده رفتار طبیعی و تفکر انسانی است. این روش بر اساس تحلیل مغز انسان برای مسائل پیچیده و فازی پیشنهاد گردیده است. این
