بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله، اثرات شرایط خشکسالی در سال های آبی 91-92 ، 92-93 و93-94 را همراه با کنترل سطح زیر کشت، تولید محصولات زراعی در محدوده سد وشمگیر در اسنان گلستان را مورد بررسی قرار داده است و نظر به اینکه طی سه سال گذشته میزان آب ورودی به مخزن سد وشمگیر بصورت نزولی کاهش پیدا کرده است وبطور طبیعی سطح زیر کشت و تولید محصولات زراعی نیز باید کاهش یابد ولی مدیریت توزیع آب و بهره وری از شبکه سد وشمگیر سبب شده است که میزان کاهش سطح زیر کشت و تولید با میزان کاهش حجم مخازن سد وشمگیر مطابقت نداشته است. واین عامل سبب شده است که مدیران بتواند برنامه مدونی برای سال های کم آبی برای اراضی کشاورزی تهیه، و از طرفی از مصرف بی رویه آب جلوگیری نمایند، در نهایت اینکه کشاورزان که تا به حال به چنین موضوع مهمی توجه ننموده اند، بتوانند خود را با موضوع کم آبی وفق داده و به این نتیجه برسند که حفاظت از منابع آب موجود به منزله دستیابی منابع آبی جدید می باشد. با توجه به افزایش دما و رطوبت و کاهش نزولات جوی منطقه و به خصوص کاهش میزان حجم ورودی به مخزن، در سنوات اخیر باید انتظار داشت که به همان نسبت میزان سطح زیر کشت و یا تولید محصول کاهش پیدا نمایند درحالی که در سال آبی 93-94 میزان حجم آب ورودی مخازن سد وشمگیر کاهش 69% را دارا بوده است ولی از نظر سطح زیر کشت کاهش 41% و از نظر تولید محصول کاهش 63% را شاهد هستیم.
واژههای کلیدی
سطح زیر کشت، تولید، سد وشمگیر، حجم آب، صرفه جویی
-1 مقدمه
محدوده با خارج از محدوده 45 هزار هکتار بوده است، با توجه به گذشت سد وشمگیر یکی از سدهای قدیمی کشور و قدیمی ترین سد در عمر طولانی سد وشمگیر و با سپری شدن 45 سال از عمر مفید سد، سد مذکور همچنان بعنوان یکی از سدهای با اهمیت منطقه که در توسعه استان گلستان می باشد. بهره برداری از این سد با طراحی عمر مفید اقتصادی، کشاورزی، استمرار اشتغال و رشد و ارتقاء در آمد ساکنین منطقه 30سال در سال 1349 آغاز گردید. سد وشمگیر در طول جغرافیایی 54 نقش بسزایی دارد.درجه و 46 دقیقه شرقی وعرض جغرافیایی37 درجه و 13 دقیقه شمالی طراحی اولیه و ظرفیت تنظیم و نیز توان عبور آب کانال های آبیاری در شمال شرق گرگان و در فاصله 53 کیلومتری این شهر با خط مستقیم و شبکه سد برای 60 درصد غلات و 40درصد پنبه بوده یعنی از مجموع 21 درمحلی بنام سنگرسوار برروی رودخانه گرگانرود احداث گردیده است و هزار هکتار شبکه ، 12 هزار و 600 هکتار از اراضی، تحت پوشش کشت سطح محدوده شبکه آبیاری سد وشمگیر 21 هزار هکتار و سطح کل گندم و 8 هزار و 400 هکتار زیر کشت پنبه می بایست قرار گیرد لازم به ذکر می باشد که با توجه به ورود رسوبات در مخزن سد انتظار می رود که حجم رسوبات وارد شده به مخزن سد هم زیاد شود و به دنبال آن سطح زیر کشت هم از 21 هزار هکتار هم کاهش پیدا نماید و در حال حاظر حجم آن به 40% رسیده است پس باید سطح زیر کشت اولیه آن هم به 40% یعنی 8400 هکتار برسد.
ولی با توجه به مدیریت صحیح و مصرف بهینه جهت بهره وری از شبکه سطح زیر کشت محصولات در محدوده سد وشمگیر با توجه به جدول شماره 1 کاهش%40 نداشته اند در حالی که تبخیر در سال آبی 93-94 نسبت به سال 92-93 میزان 14% و نسبت به سال 91-92 میزان 37% افزایش و بارندگی در سال آبی 93-94 نسبت به سال 92-93 به میزان 3% افزایش و نسبت به سال 91-92 میزان 65% کاهش داشته است، لازم به ذکر می باشد که میزان کاهش بارندگی در عمل بیشتر از این بوده و علت اینکه این کاهش بارندگی در آمار قابل مشاهده نمی باشد دلیل بر این می باشد که تعداد روزهای بارندگی در سال آبی 93-94 زیاد بود ولی مقدار آن در هر روز کم بوده و در لحظه رسیدن به زمین، تبخیر شده و یا به مصرف برگاب رسیده است و دما در سال آبی 93-94 نسبت به سال 92-93 میزان 1.8 درجه کاهش و نسبت به سال 91-92 میزان دما 0.5 درجه کاهش داشته است - جدول شماره - 3 ولی تعداد روزهای دمای بالای 40 درجه سانتی گراد در سال آبی 93-94 به 15 روز و در سال آبی 92-93 به 7 روز رسیده در حالی که در سال -92 91 برابر 2 روز بوده است که دمای بالای 40 درجه سانتی گراد تنش بزرگی به محصولات کشاورزی وارد نموده است با توجه به جدول شماره 2 میزان حجم سد وشمگیر در سال های آبی 92-93 و 93-94 نسبت به سال 91-92 به ترتیب کاهش 28% و 69% را دارا بوده است
و با توجه به اینکه میزان حجم مخازن سد وشمگیر در سال آبی 91-92 نسبت به دوسال اخیر بهتر بوده است سطوح زیر کشت در 4 مرحله آبیاری شده و سطح زیر کشت آن در مجموع17605هکتار بوده ولی سال آبی 92-93 نسبت به سال اخیر کمی بهتر بوده است در 3 مرحله آبیاری شده و سطح زیر کشت آن در مجموع 13028هکتار - کاهش سطح - 26% بوده ولی در سال آبی93-94 به علت کمبود آب در2مرحله آبیاری شده و سطح زیر کشت آن در مجموع 10685 هکتار - کاهش سطح - 36% بوده است و لازم به یادآوری می باشد که سالهای قبل از سال آبی91-92 اراضی بصورت غرقابی آبیاری می شدند و بطور متوسط هر هکتار از اراضی بطور متوسط 8 ساعت آبیاری شده اند
ولی در سال آبی 92-93 با توجه به صرفه جویی انجام شده یک مرحله از آبیاری کاسته شده و از زمان آبیاری 2 ساعت کاسته شده و به 6 ساعت در هکتار رسیده است و باتوجه به کمبود حجم مخازن سد وشمگیر یک مرحله دیگر از آبیاری کاسته شده - یک مرحله کاشت و یک مرحله داشت - و از زمان آبیاری 2 ساعت دیگر کاسته شده و به 4 ساعت در هکتار رسیده است و میزان کاهش تولید در مزارع مزرعه نمونه ارتش 40% و در مزارع مردمی 66% بوده است که عامل اصلی کاهش تولید در مزارع نرسیدن به موقع آب به مزارع بوده است که می توان با مدیریت صحیح این نقیصه را جبران نمود و علت دیگر کاهش مزارع مردمی نسبت به مزارع ارتش عدم یکپارچگی مزارع، تسطیح و عدم وجود ادوات کشاورزی مکانیزه می باشد.
-2 وضعیت بهره برداران
تعداد بهره برداران این اراضی 3500 نفر برآورد می گردد. هرچند بعلت مشکلات مربوط به تأمین آب تابستانه تراکم کشت در منطقه وجود ندارد لیکن بهره برداران واقع در شبکه با توجه به آشنائی با فعالیتهای کشاورزی در واحد مزرعه نمونه و شرکت های تعاونی تولید و شرایط خاص آب و هوائی در منطقه با روش های نوین زراعت زمینی، عملیات خاک ورزی کاشت، داشت و برداشت محصولات مختلف بخصوص پنبه آشنا بوده و تکنولوژی مناسب آن در منطقه وجود دارد لیکن به خاطر پائین بودن قیمت وش و بالا بودن هزینه تولید متأسفانه سطح کشت این محصول هر ساله روند نزولی طی می نماید.
-3 روشهای متداول کشت در منطقه
-3-1 کشت دوم
با توجه به محدودیت منابع آبی سد وشمگیر و تبخیر و تعرق در فصل تابستان کشت دوم بعد از برداشت غلات در منطقه محدود به کشت ذرت علوفه ای و در سطح بسیار اندک شالی می باشد که کشت آن در منطقه غیر قانونی بوده و با زحمت و مشقت بسیار صورت می گیرد و به علت محدودیت منابع آب در شبکه سد وشمگیر قابلیت توسعه ندارد.
-3-2 تناوب زراعی Rotation of crops
رعایت تناوب زراعی به لحاظ نقش مهمی که در حفظ حاصلخیزی خاک، افزایش محصول، کنترل آفات و بیماریها و علفهای هرز، صرفه جویی در مصرف نهاده ها و ... دارد مورد تاکید کارشناسان کشاورزی منطقه بوده و بهره برداران خود نیز واقف به اهمیت موضوع می باشند. برای رعایت تناوب زراعی کشاورزان هر ساله محل کشت محصول را در داخل قطعات اراضی تغییر داده و حتی الامکان سعی می نمایند از 2 بار کشت پیاپی یک محصول در یک قطعه خود داری نمایندمعمولاً گیاهان ریشه افشان و ریشه بلند در تناوب یا یکدیگر قرار می گیرند مهمترین تناوب رایج منطقه غلات پنبه می باشد.
-3-3 آیش
با توجه به نقش اهمیت و ارزش اقتصادی زمنَ،ی نوع خاک، میزان رطوبت، شرایط اقلیمی و ... آیش در منطقه رعایت نمی گردد و اراضی موجود هر ساله زیر کشت قرار می گیرد. هر چند رعایت آیش به خاطر مسائل فنی نظیر صرفه جویی در آب، ذخیره رطوبت، مبارزه با آفات بیماریها و علف های هرز، بهبود حاصلخیزی خاک در کشاورزی سایر استانها جایگاه ویژه دارد لیکن بنا به علل پیش گفته و نیاز اقتصادی، بهر ه برداران هر ساله کلیه اراضی خود را زیر کشت برده و آنچه به صورت محدود مشاهده می گردد نکاشت در یک فصل زراعی - تابستان - می باشد.
-3-4کشت گندم آبی
بر اساس توصیه مرکز تحقیقات کشاورزی و شرایط اقلیمی، بارندگیهای فصلی، تیپ بذر و رایج منطقه کاشت غلات هر ساله از تاریخ 15 آبان با کشت جو در منطقه آغاز و تا پایان آذرماه - کشت گندم - ادامه دارد. کشاورزانی که امکانات مکانیزه کافی در اختیار دارند بلافاصله بعد از برداشت محصول نسبت به اجرای شخم زراعی تابستانه اقدام و بدین وسیله از تبخیر بیشتر رطوبت خاک در فصل تابستان که تبخیر و تعرق در منطقه بالا می باشد جلوگیری بعمل می آید. هر 3 تا 5 سال نیز با ریپر زنی نسبت به شکستن لایه سخت زیر عمق شخم - Hard pan - اقدام می نمایند.
با توجه به اینکه اغلب تهیه زمین و کاشت غلات بعد از بارندگیهای پائیزه صورت می گیرد این میزان رطوبت برای رویش و سبز شدن بذر گندم در منطقه کافی می باشد. متاسفانه بعلت عدم آبگیری سد وشمگیر در فصل پائیز آبیاری قبل از کاشت در منطقه مرسوم نمی باشد. طول دوره رشد گندم حدود 170 روز می باشد. عملیات تهیه زمین شامل یکبار شخم و2 تا 3بار دیسک می باشد. در هنگام کاشت گندم در هر هکتار 100 کیلوگرم کود فسفات آمونیوم و 50 کیلو پتاس مورد استفاده قرار می گیرد میزان مصرف بذر در هر هکتار 200 کیلوگرم گندم و 150 کیلوگرم جو می باشد، عمق کاشت توسط ردیفکار تنظیم می گردد و بذر درعمق 3 تا 5 سانتیمتری خاک قرار می گیرد. در بخشی از اراضی نیز کاشت غلات بوسیله سانتریفوژ صورت می گیرد.
رویش و سبز شدن بذر گندم بعلت رطوبت خاک اغلب یکنواخت می باشد. سمپاشی علیه علفهای هرز، کود سرک - نیترات آمونیوم - و اولین آبیاری در اسفند و فروردین ماه صورت می گیرد. در صورت وجود امکانات برای آبیاری دومین آبیاری نیز در اردیبهشت ماه صورت می گیردبرداشت محصول معمولاً از هفته اول خرداد ماه با برداشت محصول جو آغاز شده و تا 20 خرداد با برداشت آخرین مزارع گندم بوسیله کمباین خاتمه می یابد.
با توجه به نوع بذر رایج منطقه که بیشتر بذر کوهدشت و از تیپ بهاره می باشد یکبار سمپاشی علیه علفهای هرز و یکبار سمپاشی علیه قارچ توصیه می گردد. میزان آب مصرفی در هر هکتار 2800 مترمکعب بوده و در 2 نوبت اواخر اسفند هنگام ساقه رفتن و اواخر فروردین هنگام گلدهی صورت می گیرد. میانگین عملکرد محصول در هر هکتار 3000 کیلوگرم می باشدکه در سال جاری میانگین عملکرد محصول مزرعه نمونه ارتش با توجه به خشکسالی و امکانات مکانیزه در هر هکتار 2300 کیلوگرم و مردمی1000کیلوگرم بوده است.
-3-5کشت جو Hordaum vulgare
کشت جو بر اساس توصیه مرکز تحقیقات کشاورزی در آبانماه هر سال و در اراضی شمالی و اراضی که دارای محدودیت هایی نظیر شوری و قلیائیت می باشد صورت می گیرد. بخش از اراضی دارای محدودیت هر ساله به کشت این محصول اختصاص می یابد و تناوب در این گونه اراضی
