بخشی از مقاله
چکیده
امروزه سرعت حیرت آور و کاهش قابل ملاحظه هزینه ها در استفاده از سامانه هاي هوشمند براي انعقاد قرارداد، ضرورت پرداختن به این موضوع را بیش از پیش محسوس کرده است. بررسی ویژگی تجارت الکترونیک و تاثیر آن در ارکان اساسی تشکیل قرارداد من الجمله زمان و مکان قرارداد منعقده توسط سامانه هاي هوشمند از مباحث ضروري ورود به دنیاي تجارت در فضاي مجازي است. تغییر فضایی انعقاد قرارداد از صورت حضوري و فیزیکی به صورت مجازي و الکترونیکی باعث مطرح شدن این سوال است که آیا زمان و مکان قراردادهایی که بصورت مجازي توسط سامانه هاي هوشمند منعقد می شود تابع قواعدي است که در معامله سنتی - حضوري و فیزیکی - رعایت می شود؟ مقاله حاضر درصدد است تا با بررسی قوانین و قواعد عمومی حاکم بر مسئله راه حلی علمی و عملی ارائه نماید.
مقدمه
قرارداد بعنوان یک ماهیت اعتباري داراي بعد زمان و مکان است. مکان وقوع عقد براساس زمان وقوع آن تعیین می شود و مکان تشکیل عقد محلی است که آخرین جزء عقد - قبول یا قبض - درانجا تحقق می یابد. در معاملات سنتی یعنی معاملاتی که بصورت حضوري و فیزیکی منعقد می شود، ایجاب کننده و قبول کننده در یک مجلس حضور دارند و مشکلی در تعیین زمان و مکان وقوع قرارداد وجود نخواهد داشت. مشکل و مباحث حقوقی زمانی مطرح می شود که سامانه هاي هوشمند در محیط مجازي مبادرت به انعقاد قرارداد می نمایند و طرفین قرارداد از لحاظ زمانی و مکانی از یکدیگر فاصله دارند. انعقاد قرارداد توسط سیستم هاي هوشمند، بدون اینکه طرف مقابل از موقعیت مکانی او مطلع گردد.
تعیین ساز و کاري را براي زمان و مکان چنین قراردادهاي را ضروري می سازد که با رشد و توسعه تجارت بین المللی و انعقاد قراردادهاي از راه دور باز ابزارهاي همانند تلفن، تلکس، نامه و اخیراً اینترنت، تمیز زمان و مکان وقوع عقد را با چالش جدي روبرو ساخته است. از سوي دیگر قانون تجارت الکترونیکی ایران بدون آنکه زمان و مکان چنین قراردادهایی را معلوم و مشخص نماید، صرفاً به تعیین زمان ارسال و دریافت داده پیام هاي الکترونیکی اکتفا کرده و راه را براي تفسیرهاي مختلف باز کرده است.
پرسش اصلی که مقاله ي حاضر درصدد پاسخ به آن است، این است که آن دسته از قواعد عمومی قراردادها که مربوط به زمان و مکان وقوع عقد است و در معاملات سنتی رعایت می شود آیا همان قواعد و اصول در خصوص زمان و مکان قراردادهاي الکترونیکی نیز رعایت می شود یا چنین قراردادهایی از اصول و قواعد دیگري پیروي می کنند که با توجه به قانون تجارت الکترونیکی ایران مصوب 1382/10/17 و قواعد عمومی حاکم در پی پاسخ به سوال مذکور هستیم.
.1 زمان انعقاد قراردادهاي الکترونیکی
تعیین زمان ارسال و دریافت پیام هاي الکترونیکی که تعیین کننده زمان انعقاد قرارداد است، جایگاه مهمی دارد، چرا که تعیین مکان قرارداد و تعیین شروط قرارداد، به طور معمول تابع تعیین زمان انعقاد قرارداد است. نکته دیگري که تعیین دقیق زمان انعقاد قرارداد را مهم جلوه می دهد، تاثیر آن بر قیمت کالاي مورد معامله است [10] که اکثر کشورها آن را پذیرفته اند - Postal Rule - ، در صورت تعیین نکردن قیمت از ناحیه طرفین معامله و واگذاري آن به قیمت روز، ثمن معامله براساس قیمت بازار در لحظه تشکیل قرارداد، معتبر خواهد بود .[11]
.1 .1 نظریه هاي مطرح در معامله از راه دور
در این گفتار پس از بیان نظریه هاي مختلف درباره زمان انعقاد قراردادهاي از راه دور، زمان انعقاد این قراردادها را از منظر حقوق ایران بررسی می کنیم.
.1 .1 .1 نظریه اعلان قبول
بر مبناي این نظریه، با توافق اراده دو طرف نسبت به ایجاد اثر حقوقی، قرارداد منعقد می شود. براي تحقق عرفی چنین توافق و تراضی، اطلاع طرف مقابل - گوینده ایجاب - از قبول ضرورتی ندارد، وگرنه با قبول ضمنی، عقد محقق نمی گردید. هر چند اراده باطنی تا زمانی که ابراز نگردد، اثر حقوقی پیدا نمی کند، ولی پدیده آورنده اصلی عقد، همان اراده درونی است و این الفاظ و دیگر ابزار اعلام اراده، تنها جنبه کشفی دارند .[9] به بیان دیگر، قبول، بیان اراده اي است که ضرورتی براي اتصال به ایجاب موجب ندارد .[1] معناي تجاره عن تراض هم جز این نیست که با تحقق رضایت دو طرف، معامله صورت می گیرد و ارسال، اعلام و وصول نباید در تحقق معامله دخالتی داشته باشد.
در قرارداد الکترونیکی نیز اعلان قبول را باید زمانی فرض کرد که قبول کننده، مفاد قبول را نوشته، ولی هنوز آن را ارسال نکرده است. برخی نیز از زمانی که قبول کننده کلید ارسال را می زند تا زمانی که امکان توقف ان وجود دارد و با کلید stop می توان آن را از ارسال بازداشت را در محدوده اعلان قبول دانستند و تمایز بین اعلان و ارسال را در همین محدوده زمانی فرض کردند و می توان ان را به موردي تشبیه کرد که شخصی نامه قبول را می نویسد و آن را به اداره پست می برد، اما در حالت تردید به سر می برد که آن را تحویل پست بدهد یا خیر و یا در هنگام ثبت نامه آن را از مامور پست پس می گیرد .[2]
.2 .1 .1 نظریه ارسال قبول
مطابق این نظریه که به قاعده پست معروف است، قرارداد، زمانی کامل خواهد شد که نامه قبول شده به صندوق پست تحویل گردد حتی اگر هرگز به مقصد نرسد. طرفداران این نظریه، نه تنها در مقابل طرفداران نظریه »اعلان قبول«، بلکه در مقابل طرفداران نظریه»اطلاع از قبول« که معتقدند: »الزام ایجاب کننده به مفاد قرارداد قبل از این که از آن اطلاع پیدا کند، غیرمنصفانه است«، اعلام کردند که به دلیل پاره اي مسائل علمی و مصلحت هاي اجتماعی، قائل به نظریه ارسال شدند .
[10] این نظریه، که در حقوق »کامن لو« انگلیسی مقبول افتاده است، در توجیه آن آمده است: منطق این اصل، تلاشی است براي توزیع ریسک به کسانی که بیشترین توانایی را براي کنترل آن دارند زیرا این ایجاب کننده است که شیوه ارتباطی را براي قبول تعیین می کند. بنابراین اگر ایجاب کننده تمایل به استفاده از پست دارد، در نتیجه باید ریسک آن را هم تحمل کند. ضمن این که وقتی قبول کننده، نامه را پست می کند، دیگر کنترل بر آن را از دست می دهد و ایجاب کننده در موقعیت بهتري قرار دارد.
این رو، علی القاعده باید ریسک قبول کننده را کاهش داد .[10] برخی هم در توجیه این نظریه با توجه به مبناي پذیرفته شده در حقوق انگلیس مبنی بر اعلام قبول، چنین گفتند: اداره پست به منزله نماینده موجب، در گرفتن قبول است، بنابراین دادن نامه به پست در حکم اعلام به گوینده ایجاب است و چون خود ایجاب دهنده این ابزار را براي اعلام قبولی بر گزیده است، باید ریسک ناشی از آن را نیز بپذیرد .[9] در هر حال، این نظریه با توجه به ملاحظات علمی، در قوانین و رویه هاي قضایی بسیاري از کشورها نفوذ و اعتبار فراوان پیدا کرده است. در قرارداد الکترونیکی، زمان ارسال قبول را باید زمانی دانست که داده پیام الکترونیکی حامل مفاد قبول، از سیستم رایانه اي قبول کننده، خارج گردد، به نحوي که سلطه و سیطره او بر آن قطع شود و دیگر قادر به جلوگیري از ارسال آن نیست.
.3 .1 .1 نظریه وصول قبول
مطابق این نظریه، زمان انعقاد قرارداد وقتی است که نامه حاوي قبول، به ایجاب کننده رسیده باشد، به نحوي که در سیطره و تصرف او قرار گرفته باشد و پس از ان، فرستنده قبول، امکان استرداد آن را نداشته باشد. در این صورت فرقی نمی کند که ایجاب کننده به اصل قبول و محتواي آن، آگاهی پیدا کرده باشد یا نه.[1 ] مطابق »ماده «27 قانون تجارت الکترونیک ایران نیز زمان دریافت داده پیام الکترونیکی، چه در مورد سیستم هاي تعیین شده از طرف مخاطب و چه در صورت عدم تعیین، زمانی است که داده پیام حاوي قبول، وارد سیستم اطلاعاتی مخاطب شده باشد.1
1. .4 .1 نظریه اطلاع از قبول
مطابق این نظریه، قرارداد زمانی تشکیل می گردد که ایجاب دهنده از محتواي قبول آگاهی یابد؛ یعنی نامه حامل قبول را دیده باشد. یا داده پیام الکترونیکی را باز کرده باشد. قانون مدنی مصر در ماده 97 و قانون مدنی عراق در ماده 87، همین نظریه را اتخاذ نموده اند .[9] براي اثبات این نظریه چنین استدلال آوردند: تحقق قرارداد با برخورد و تلاقی اراده ها به وجود می آید و این تلاقی زمانی معنا پیدا می کند که به اطلاع طرف دیگر برسد، وگرنه رضاي باطنی کارساز نیست. به عبارت دیگر، همان طور که ایجاب اثري ندارد ؛ مگر این که به قابل رسیده باشد، قبول هم فایده اي ندارد، مگر این که به موجب رسیده باشد. اشکال اساسی این نظریه این است که قبول کننده، هیچ وقت نمی تواند آگهی ایجاب کننده و التزام او را به قرارداد، ثابت کند و ایجاب کننده، هر زمانی که منافع او اقتضا کند می تواند ادعا کند که اطلاعی از قبول نداشته است.[1]
.2 .1 زمان انعقاد قرارداد در حقوق غیرالکترونیکی و الکترونیکی ایران
قوانین و مقررات ایران، مقرره خاصی براي تعیین زمان انعقاد قرارداد معین نکرده است، بدین علت که در خصوص قراردادهاي از راه دور، هیچ مقرره اي وضع نشده است. تنها قانون تجارت الکترونیک ایران 1382، آن هم به تبعیت از قانون نمونه انسیترال، صرفاً به بیان زمان ارسال و دریافت داده پیام هاي الکترونیکی پرداخته است. از این رو، براي پیدا کردن راه حل مسئله در حقوق ما، ابتدا جهت تعیین زمان انعقاد قرارداد، به قواعد و اصول کلی و مبانی حقوقی مراجعه می نماییم و حکم قضیه را از آن استنباط خواهیم کرد. در مرحله بعدي با مراجعه به قانون تجارت الکترونیک، ضوابط بیان شده در ارسال و دریافت ارتباطات الکترونیکی را بررسی می کنیم.
-1 ماده -27 زمان دریافت داده پیام مطابق شرایط زیر خواهد بود:
الف - اگر سیستم اطلاعاتی مخاطب براي دریافت داده پیام معین شده باشد دریافت زمانی محقق می شود که:
- 1 داده پیام به سیستم اطلاعاتی معین شده وارد شود؛ یا - 2 چنانچه داده، پیام به سیستم اطلاعاتی مخاطب غیر از سیستمی که منحصراً براي این کار معین شده، وارد شود داده پیام بازیافت شود.
ب - اگر مخاطب یک سیستم اطلاعاتی براي دریافت معین نکرده باشد، دریافت زمانی محقق می شود که داده پیام وارد سیستم اطلاعاتی مخاطب شود.
