بخشی از مقاله
چکیده: جوامع امروزي، در حیات خود با مشکلات عدیدهاي روبرو هستند؛ علیرغم دستاوردهاي مثبت پیشرفتهاي تکنولوژیک که در جهت ایجاد رفاه بیشتر است، تبعات منفی این پیشرفتها امروزه از ابعاد مختلف گریبانگیر جوامع شده است و معضلات محیط زیستی جهانی و فراگیر، از اصلیترین آنها است. اما آثار منفی دستاوردهاي تکنولوژیک فقط به این محدود نمیشود؛ رشد سریع شهرها و به وجود آمدن حومهها، تخریب روستاها، مناظر طبیعی و کشاورزي و گم شدن تدریجی مکانها، تکه تکه شدن ساختارهاي طبیعی و انسان ساز، سبب ایجاد فضاهاي بدون کیفیت، بدون بیان و پیام براي مخاطب معین، بدون روح و به طور کلی "نامکان ها" شده است. در این راستا، سئوالی که مطرح میشود این اس ت که کدام دانش و حرفه، قادر به حل این مع ضل است؟
رویکرد و دانشی که با استفاده از روشها و تجربههاي پیشین، نه تنها درصدد کنترل تغییرات منظر در مقیاسهاي خرد، میانی و کلان برآید، بلکه با ابداع و نوآوري، تعادل و پیوستگی میان ساختارهاي انسان ساز و طبیعی به وجود آورد. این مقاله با معرفی پروژههاي دانشجویی به عنوان تجربهاي در آموزش طراحی محیط و منظر، به بررسی آینده این حرفه و ضرورت حضور آن در برنامهریزي، طراحی و تصمیمگیرهاي آتی کشور میپردازد. این پروژهها در زمینههاي متفاوت ارائه شده که بیانگر حیطه مداخله این حرفه در مقیاسها ي متفاوت زمانی و مکانی است. طراحی محیط و منظر با ایجاد پیوستگی بین ساختارهاي انس ان ساز و طبیعی، راهکارهایی در جهت حفاظت، ترمیم و باززنده سازي و به طور کلی بازساخت نامکانها و مناظر تخریب شده ارائه میدهد.
-1 مقدمه
رشد سریع شهرها بواسطه ساخت و سازهاي بدون کنترل، تغییرات سریع حومه شهرها و تغییر منظر روستا و منظر کشاورزي بواسطه تولید کشاورزي موردنیاز بازار، افزایش زبالههاي شهري و زبالههاي صنعتی، از بین رفتن منابع طبیعی، فرهنگی همه تهدیداتی هستند که کره زمین و زندگ ی آینده انسان را در معرض خطر قرار میدهند. تهدیداتی که نتیجه آن تکه تک ه شدن و گسستگی بین ساختارهاي انسان ساز و ساختارهاي طبیعی است. از این رو با رویکردي نو بایستی به س مت هماهنگی همزمان بین ابعاد فرهنگی و محیطی پیش رفت تا بتوان منظر شهر را به سوي پایداري هرچه بیشتر پیش برد. در دهههاي منتهی به قرن بیستم، بروز روزافزون پیامدهاي منفی سرآغاز ورود پارادایم اکولوژیک به عرصه طراحی بود.
این پارادایم جدید در سال 1970 با انتشار کتاب "طراحی با طبیعت" - نه طراحی بر طبیعت - توسط یان م کهارگ، شکل جديتري به خود گرفت و بر پایه آن جنبشهاي طرفدار طبیعت شکل گرفتند. این کتاب رویکردي نوین در طراحی را ارائه میدهد که درآن طرحها به سمت ساختارها و شاخص ههاي طبیعی ه دایت میشوند؛ این تفکر، گذري از "انسان محوري" به سمت "زیست محور ي" در شاخههاي مختلف طراحی محسوب میشود. در اصول ابتدایی این تفکر، در هر گونه طراحی با طبیعت، منظر از حیطه دیداري صرف فراتر رفته و مفاهیم ساختاري و پویایی در آن اهمی ت پیدا میکنند . - M cHarg, 1969 - در دهه 80، "فورمن" و "گوردن" اولین بیولوژیست- هایی هستند که در کنار طراحان قرار میگیرند و تغییرات ساختار منظر را براساس علم اکولوژي پیگیري نمودند که سبب ایجاد تغییرات شگرفی در طراحی شد . - Forman & Gordon, 1986 -
در این راستا یکپارچگی بین ساختارها ي طبیعی و انسان ساز در شهر، موضوع تحقیق، دستاندرکاران و متخصیصن است . از سویی دیگر، شهر گسترده و بدون مرز امروزي که یکپارچگی خود را از دست داده و بستر آن تکه تکه شده است، سرعت ساخ ت و سازها و تخریبات پی درپی و گم شدن خاطرات، تصاویر ذهنی و ادراك آنها را دچار سرگردانی کرده و سبب بی گانگی شهروندان از محیط زندگ یشان شده است ؛ از این رو توجه به این ادراکا ت، آرزوها و تصاویر ذهنی در کنار الزامات اکولوژیک، در نظریهپرداز ي و طراحی منظر و تصمیمگیري امري اجتنابناپذیر است. در این راستا موضوع موردبررسی این مقاله بطور عمد ه، بازسازي تصا ویر ذهنی پنهان از طریق دیاگرامهاي ذهنی در درون مناظر امر وزي شهر و استفاده از الگوهاي آن در طراحی منظر شهرهاست.
-2 مر وري بر تحقی قات پیشین
منظر اکولوژیک-ادراکی
مطالعا ت پیشین در زمینه منظر نشان دادهاند که منظر نتیجه تعاملات و ارتباطات میان شاخصههاي مرتبط با انسان و محیط زیست اوست؛ دنیل با ا شاره به این مطل ب که انسان نیز بخشی از اکوسیستم بوده، باید ملزومات زندگیاش مدنظر قرار بگیرد، واژه اکوسیس تم را بازتعریف مینماید: اکوسیستمها ترکیبی از عوامل فیزیکی، بیولوژیکی و ا جتماعی هستند که در مقیاسهاي متفاوتی از فضا و زمان با یکدیگ ر تعامل دارند و در مقیاسهاي م تنوعی وجود دارند.
بنابراین ارتباط بین اکوسیستم و ادراك انسانها باید با توجه به قرارگیري آن د ر یک موزاییک پویا، شرایط حاکم بر آن و تغییرات اکوسیس تمی ناشی از آن موزاییک تعیین گردد . - Danniel, 2001 - گوب ستر و همکاران، روابط میان الگوهاي منظر و فرا ندهاي ادراکی را یک رابطه غیرخطی و چرخهاي میدانند که در آن مجموعه از پ دیدههاي محیط ی - شامل فرایند هاي اقلیمی، زمینشناسی، آبشناسی، گیاهشناس ی و جانورشناسی، خاك- شناسی و شیمیایی - الگوهاي منظر را به وجود میآورند.
این الگوها به واسطه دریافت حواس پنجگانه به صورت اطلاعات و داده وارد قلمروي ادراکی انسان - که خود نتیجه سیستمهاي سلولی، هورمونی، روانی، زیستی، فرهنگی، اجتماعی و ارزشهاي اخلاقی و فلسفی است - شده و پردازش آنها به ت صمیمگیري در خصوص نحوه رفتار با منظر میش ود. این تصمیمات یکی از مهمترین عوامل شکلده نده منظر است . - Gobster et al., 2007 - در سال 2007 کنوانس یون منظر اتحاد یه اروپا 1 - ELC - منظر را اینگ ونه تعریف میکند: منظر محصول ارتباط متقابل بین شاخصهاي طبیعی و انسان ساز و ماهیتی فیزیکی و قابل ادراك توسط افراد و جامعهاي که در آن زندگی میکنند، است. منظر تاثیرپذیر از تغییرات فرهنگی در طول زمان بوده و مدام در حال تغییر توسط عملیات انسانی است و علاوه بر قابلیت قرائت نشانههاي فرهنگی-زمانی، پیشفرضهاي تغییرات آینده را دربردارد.
بنا بر تع اریف فوق، منظر ماهیتی چندبعدي است که م یتوان آن را در دو گروه فیزیکی و ادراکی دستهبندي نمود. مطالعات منظر نیز در این دو گروه قرار میگیرند. در بع د فیزیکی تغییرات و عملکردهاي منظر موردمطالعه قرار میگیرد که خ ود شامل عملکردهاي اکولوژیک و فرهنگی- اجتم اعی است و در بعد ادراکی، تفسیر و ترجیحات انسانی نسبت به محیط موردبررسی قرار میگیر د. از تعریف منظر ادراکی- اکولوژیک میتوان دو نکته را استنباط نمود:
1. بر مبناي این تعریف، انسان ج زئی از منظر است. از این رو در مطالعات منظر علاوه بر مط العات تغییرات ساختار و عملکردهاي اکولوژیک منظر، مطالعات عملکردهاي فرهنگی-اجتماعی نیز باید موردمطالعه قرار گیرد.
2. این تعریف نقش ادراك انسان را بیان میکند، بدین معنی که انسان با ادراك خود از فضاي پیرامون، آن را تفسیر میکند و تغییر میده د. براي رسیدن به ادراك از یک منظر سه فاکتور: ویژگیهاي فردي، ویژگ یهاي فرهنگی و ساختار فیزیکی بر منظر تأثیرگذار هستند و از طریق این اثر متقابل، ادراك خاصی از فضاي پیرام ون دریافت خواهد شد. ساختارهاي فیزیکی شامل بومشناسی، زمینشناسی، آبشنا سی، علوم خاك و علوم محیط زیستی که در درك منظر تاثیرگذار هستند. ویژگیهاي فردي که بر ادراك تأثیر میگذارند شامل مواردي چون پی شزمینه علمی - سابقه تحصیلی - ، سرگرمی، علاقه به مکان، سن و جنسیت میش ود.
اینکه چطور افراد منظر را درك کنند شدیداً متأثر از دانش و آگاهی آنهاست. تفاوت در تحصیلا ت باعث برانگی خته شدن عقیده و نظرات مختلفی در رابطه با منظر میشود. ویژگیهاي فرهنگی و اجتماعی که بر ادراك تأثیرگذار هستند شامل ملیت، پس زمینههاي سکونت شهري سیاست ، اطلاعات مقدماتی، تجارب حرفهاي، دسترس ی روزانه به منظر، آشنایی به یک منطقه، اقتص اد، دین، ارزشها و قوانین اجتماع ی. تعلق داشتن به یک ملیت خاص به این معنی است که احتمالا مردم ارزشهاي مشترکی خواهند داشت.
همان ط ور که مطرح شد، عوامل متعددي در شکلگیر ي ادراك از منظر نقش ایفا میکنند؛ بدین ترتیب در صورت نقص در هر یک از این عوامل، ادراك منظر دچار اختلال میشود. ادرا ك ناقص افراد از منظر تاثیرات نامطلوبی در آینده آن دارد، چر ا که ادراك ناقص و گاهاً عدم درك منظر توسط انسان به عنوان اصلیترین عامل ایجاد تغییر در منظر، منجر به اخذ تصمیمات نادرست در خصوص منظر خواهد ش د. گم شدن فضاها و ایجاد نامکانها نتیجه نقص و عدم کارکرد ویژگیهاي ذکر شده است.
منظر ت که تکه شده امروزي شهرها به عنوان اصلیترین اکوسیستمهایی که تصمیمگیري انسان و ساختارهاي انسان ی ناشی از آن در روند شکلگیري آنها نقش بسزایی دارد، بهترین م کان براي بررسی ادراك انسان و نمود آنها در ساختار منظر هستند. هنگامی که صحبت از ارتباط منظر شهري و ادراکات ذهنی میشود، نیازمند شناسایی عواملی هستیم که سبب میشوند تا چیزي در ذهن استفادهکنندگان از فضا نقش ببندد. گذر زمان، مناظر تاریخی، فضاهاي عمومی، وقایع و رویدادها و نشانهها از آن جمله هستند.
به طور کل در جریان شکلگیري شهرها و در طول تاریخ، مناظري به وجود میآیند که در پیوند با خاطرات مردم هستند و در ذهن ساکنین شهر از محیط سکونتشان باقی میمانند . - Lynch, 1981 - به باور لینچ، شهر بر پایه زندگی ساکنان آن، دیدگاه آنان نسبت به ف ضاي زندگی و پویای ی زندگی شهري، معنا مییابد. به بیانی دیگر، شهر، تنها ساختار فیزیکی را در بر نمیگیرد، بلکه انسانها، کارها و رفتارهایشان را نیز شام ل میشود. از دیدگاه او آدمیان نهتنها تماشاگر مناظر شهر هستند بلکه خود نیز جزیی از آن منظر میباشند.
او نوشت : "هیچ عاملی از شهر به خودي خود به تجربه در نمیآید، مگر آن در پیوند با زمینه یا محیطش دیده ش ود، تسلسل رخدادهایی که سبب بروز آن گشته شناخته گردد و در رابطه با یادها و تجربههاي پیشین باشد". به گفته لینچ، عوامل بسیاري وجود دارند که به شناخت و دریافت منظر شهري یاري میرسانند. احساسی که رنگها، اشکال، تحرك و تنوع نور، بو، صدا، حس بساوایی و ... منجر به آفرینش تصاویر ذهنی میشوند؛ ه ر چه کیفیت این تصویر روشنتر و واضحتر باشد - نقشانگیز ي - ، به این معنی ا ست که ذهن فرد، شهر را خواناتر احساس کرده و این ویژگی اح ساس امنیت بیشتري در او پدید میآورد.
همان طور که مشاهده شد از دیدگاه لی نچ نقشآفرینی عناصر شهري در ادراك هر فرد سبب خوانایی ش هر میشود. وقتی با عنوان "فرد" روبرو میشویم، در یک شهر، این مفهوم به تعداد همه افراد جام عه تکثر مییابد. اما چه چیز باع ث میشود که این تکثر دیدگاه ها منجر به یک تبلور واحد از درك از شهر شود و آن را با یک یا چند ویژگی خا ص به افراد بشناساند؟ وقتی مکا نها مشمول زمان م یشوند، مدت ای ن زمان سبب ای جاد نشانههاي واحد در ادراك افراد مختلف آن مکان میگردد. به عبارت دیگر گ ذشت زمان در یک شهر، سبب ایجاد خاطرات مشتر ك در ادراك شهروندان میشود. این خاطرات مشترك جمعی است که سبب وضوح و خوانایی یک شهر شده و تبلوري از ادراك متنوع افراد یک جامعه است.
در صورتی که فضاهایی که بر ا ساس سرعت و رقابت شکل گرفتهاند، به ندرت احساس تعلق و مسئولیتپذیري را نسبت به فضاي ز ندگی روزمره و آینده در افراد برمیانگیزد. در این زمینه مارتا شوارتز معمار منظر آمریکایی در دهه هفتاد در ارتباط با نظریه مک هارگ، معتقد است که ترویج ا ده منظر متراد ف با چشم- انداز طب یعی، تصویري پیکچرسک از منظر روستایی و چ راگاهی و ...، تعریف "منظر به مثابه بازنمود فرهنگ بومی" را زیر سئوال میبرد.
از دیدگاه او سلی قه و فرهنگ مردم نقش بسزایی در طراحی منظ ر دارد. او طراحی منظر را ابزاري براي بازنمایی فرهنگ بومی دانسته و از طریق آن با استفاده از مصالح پیش پا افتاده و قابلبازیافت، اقدام به س خره گرفتن روا ل شتابزده و پرهزینه ساخت و سازهاي امروز و کنایه زدن به ابتذال و مصرفگرایی م وجود در آن می نماید. در دیدگاه او ادراك عموم در شکلگیري مناظر نقش مهمی ایفا میکند و شک لگیري نامکانها و وضعیت مو جود در منظر ش هرهاي فعلی ناشی از عدم توجه به این مقوله است . - Nicolin, et al., 2003 -
