بخشی از مقاله
چکیده
دریافت کانسپت مرحله ای از طراحی است که طراح طی آن، بیشترین حد لذت و ناامیدی را تجربه می کند. با این حال، این مرحله نقطه شروع کار وی است. نقطه شروع یا نقطه گرهی یا ایده طرح می تواند بسیار متفاوت باشد؛ گاه یک فرم است، گاه یک الگو، گاه یک مضمون، گاه یک مفهوم، گاه یک شعر، گاه یک خاطره، گاه یک تصویر، گاه یک خیال، گاه یک اسطوره، گاه یک نظریه... و گاه نیز ترکیبی از بعضی از آنها.
پس فاکتورهای مختلفی به عنوان منشا کانسپت بیان می شوند. به دلایل تنوع و گستردگی گستره عوامل و زمینه های دریافت ایده و کانسپت تاکنون دسته بندی های گوناگونی از عوامل تاثیر گذار در تولید ایده و کانسپت مطرح شده است که همگی دارای نواقصی می باشند که در داخل متن به آنها پرداخته شده است.
بدین منظور هدف این مقاله، ارائه دسته بندی جامعی از تمامی عوامل تاثیرگذار در تولید ایده ها و کانسپت های یک پروژه طراحی معماری باشد. بدین منظور با انجام مطالعات کتابخانه ای و بررسی اکثریت منابع موجود، به تدوین این مقاله پرداخته شد. با مرور مطالب و تحلیل آن ها، زمینه های دریافت ایده و کانسپت طرح معماری در قالب 4 دسته کلی تنظیم شد؛ عوامل معطوف به مسئله، عوامل معطوف به پیشینه های طراحی، عوامل انسانی و عوامل معطوف به ابزار و امکانات تکنولوژیک مورد استفاده در طراحی.
واژه های کلیدی: معماری، طراحی، فرآیند طراحی، کانسپت، ایده.
-1 مقدمه:
دریافت کانسپت مرحله ای از طراحی است که طراح طی آن، بیشترین حد لذت و ناامیدی را تجربه می کند. گاهی برای طراح بسیار سخت است که به تعهدات اولیه اش در زمینه حل مسئله عمل کند. با این حال، این مرحله نقطه شروع کار وی است. احتمالا هیجانی که درباره اعتبار و ارزش این ایده های اولیه طراحی ساختمان وجود دارد، قابل مقایسه با هیچ مقطع دیگری در طراحی نیست
. موفقیت یک ساختمان به درستی نظراتی وابسته است که طی طراحی صورت می گیرد و در عین حال، امکانات موجود در طراحی، در هیچ جا بیش از این مرحله - مرحله اول- حذف نشده و یا مسیر تمهیدات تا این حد، تحت تاثیر واقع نمی شوند. طراح ممکن است نسبت به خلق ایده های اولیه طرح ساختمانی، منفعلانه برخورد کند او ترجیح می دهد اطلاعات پروژه را از برنامه طرح گرفته، سپس به انتظار بنشیند تا کانسپت به ذهن وی خطور کند یا شاید سعی کند به شکلی فعالانه، با استفاده از تکنیک هایی آگاهانه به خلق این کانسپت ها بپردازد.
فلسفه نخست اعتقاد دارد که باید به کانسپت ها اجازه داد تا خودبه خود و اتفاقی پدید آیند، در حالیکه در دیدگاه دوم، اعتقاد به ضرورت فراهم ساختن ظهور کانسپت ها وجود دارد. طراح چه به دریافت فعال کانسپت متمایل باشد و چه به دریافت انفعالی، اغلب برای برانگیختن و ساخت کانسپت ها به روش هایی سازمان دهنده تکیه می کند.
احتمالا طراح، ایده هایش را با ترکیبی از جریان فعالانه و منفعلانه به دریافت کانسپت گسترش می دهد که میزان استفاده از هرکدام، بستگی به شخصیت طراح دارد که با کدام احساس راحتی می کند و چه چیز در نظرش بهترین نتایج طراحی را به دنبال دارد . همانگونه که بیان شد؛ نقطه شروع یا نقطه گرهی یا ایده طرح می تواند بسیار متفاوت باشد.
گاه یک فرم است، گاه یک الگو، گاه یک مضمون، گاه یک مفهوم، گاه یک شعر، گاه یک خاطره، گاه یک تصویر، گاه یک خیال، گاه یک اسطوره، گاه یک نظریه... و گاه نیز ترکیبی از بعضی از آنها. - میرمیران، - 62 :1378 - پس فاکتورهای مختلفی به عنوان منشا کانسپت بیان می شوند مثل؛ موضوع پروژه، برنامه فیزیکی، عملکرد یا ویژگی های کاربردی پروژه، کاربران و خصوصیات فکری و فرهنگی آنها، سایت، بستر و مکان، هندسه زمین، توپوگرافی، محور بندی ها، کانون ها، زون ها، حوزه های مکانی، حوزه های کاربردی، حوزه های مفهومی، میدان ها و انرژی های پیدا و پنهانی که در پیرامون پروژه وجود دارند.
عناصر همجوار و همسایه در معماری محلی، اقلیم، هویت محلی و تاریخی-فرهنگی- کالبدی، تکنولوژی ساخت سازه و تاسیسات و ... ممکن است زیبایی شناسی و ملاحظات مربوط به فرم و کمپوزیسیون، منشا کانسپت باشند، ممکن است روح زمان و ویژگی هایی که مفهوم نگاه زمان طراح را تشکیل می دهند، منشا کانسپت باشند، آفرینش معماری، اعتلای مفاهیم تجربه و هنر معماری، خواسته های کارفرما و یا خاستگاه هایی بیرون از معماری ممکن است منشا کانسپت باشند، مثل اساطیر، فلسفه، علوم، زبان شناسی، ادبیات، سیاست، موسیقی، تاریخ، سیستم یا ماشین پردازش اطلاعات، بدین گونه که با انتخاب سیستم و واگذاری اختیار خود به آن سیستم نوع عملکرد سیستم به طرح شکل دهد و ... بنابراین گستره عوامل کانسپچوآل، نامتناهی و غیر قابل پیشبینی است؛ منشا کانسپت ممکن است از نمادها و اساطیر مصر باستان تا جنگ ستارگان انتخاب شوند...! - ناصرنصیر، . - 22 : 1391 - 1390
تاکنون دسته بندی های گوناگونی برای عوامل تاثیر گذار در تولید ایده و کانسپت بیان شده است که هرکدام تنها به وجهی از موضوع پرداخته اند و به وجهی دیگر بی توجه بوده اند. لذا در تدوین این مقاله هدف بر آن است که به ارائه دسته بندی جامعی از تمامی عوامل تاثیر گذار تحت عنوان "زمینه های دریافت ایده و کانسپت" بپردازیم تا نتایج حاصل از آن بتواند مورد استفاده دانشجویان معماری و جامعه معماری قرار گیرد. بدین منظور به انجام مطالعات کتابخانه ای و بررسی متون گوناگون و مرور تمامی دسته بندی های ارائه شده پرداختیم.
-2 پیشینه تحقیق:
آنچه به عنوان منابع ایده ها یا مولدهای اولیه طراحی، در ادبیات طراحی پژوهی معرفی شده، اکثرا از قبال پژوهش های دیگر و یا با توجه به تجربه خود طراحی پژوهان، استخراج شده است. به طور مثال شاید بتوان از یافته های "رسترپور و کریستیانس"، مسئله طراحی و راه حل های موجود در ذهن طراح را به عنوان دو منبع مولدهای اولیه نتیجه گرفت و یا به دسته بندی سه گانه "برایان لاوسون" برای منابع مولد اولیه متشکل از؛ برنامه طرح، قیود بیرونی مثل سایت و اصول راهنمای طرح اشاره کرد - لاوسون، ".240-224 :1384 -
برایان لاوسون" ابتدا به بررسی رویکردهای اتخاذ شده توس سه گروه دانشجویی در یک مسابقه طراحی می پردازد و از طریق مطالعه این رویکردها در آغاز فرآیند طراحی، 3 منبع یاد شده را برای مولد اولیه طراحی پیشنهاد می کند، در اینجا در تمامی نظرات ارائه شده منظور از مولد اولیه همان کانسپت یا ایده بنیادین طراحی معماری می باشد. در ادامه و با تکیه بر نظرات قبلی، "دکتر ندیمی" به همراه "مهندس شریعت راد"
در مقاله ای تحت عنوان "منابع ایده پردازی معماری جستاری در فرآیند ایده پردازی چند معمار از جامعه حرفه ای کشور"، دسته بندی جدیدی را ارائه کرده و منابع ایده پردازی معماری را به دو دسته کلی شامل؛ عوامل معطوف به طراح و عوامل معطوف به مسئله تقسیم می کند، ایشان در ادامه عوامل معطوف به مسئله را شامل "بستر" و "موضوع طراحی" معرفی می کنند که؛ "بستر" به مثابه ظرفی دربرگیرنده محصول طراحی و "موضوع" به مثابه منتقل کننده ویژگی هایی از این محصول، 2عامل تاثیرگذار در فرآیند طراحی محسوب می شوند که توجه یا عدم توجه به آنها می تواند چگونگی ادامه مسیر طراحی را تغییر دهد - ندیمی و شریعت راد، .7 :1391 -
واژه "بستر" در اینجا تنها به ویژگی های کالبدی سایت پروژه محدود نمی شود و ویژگی های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و اقلیم آن را نیز دربرمی گیرند. در اینجا، "موضوع" دربرگیرنده همه آن چیزهایی است که همواره با مسئله به موقعیت طراحی وارد می شوند ولی در تعریف بستر جای نمی گیرند.
به عبارت دیگر، موضوع شامل تمامی اطلاعات منعکس شده توس مسئله، به غیر از اطلاعات بستر است که در فرآیند طراحی یک طراح موضوعیت دارند و برای ارائه پاسخی مناسب به مسئله نیازمند تامل هستند. اگر طراح را از تولید اولیه مسئله مجزا کنیم، با استناد به الگوی "لاوسون" از مسئله طراحی، عوامل تشکیل دهنده موضوع به ترتیب انعطاف پذیری، عبارتند از: "قانون ها"، "نیازها"، و "خواسته ها" که بخش عمده ای از آنها از طریق برنامه طرح در اختیار طراح قرار می گیرد. و بخش دیگر را طراح، در صورت نیاز، از منابع انسانی و مکتوب مرتب با مسئله استخراج می کند.
ایشان در مورد عوامل معطوف به طراح نیز اینگونه توضیح می دهند که:
با حضور طراح در یک موقعیت طراحی، جدا از همه عناصر حاضر در آن موقعیت، مجموعه عوامل شناختی و عاطفی وی که در نگرش او به موقعیت های طراحی و دانش طراحی اش موثرند، همراه طراح به موقعیت طراحی وارد می شوند. عامل یاد شده را می توان در دو دسته اصلی خلاصه کرد، "دانش" و "نگرش".
تجربیات، تصاویر ذهنی، پیشینه ها و دانسته های علمی معطوف به طراحی را که جنبه ذهنی دارند- می توان به عنوان اجزای سازنده "دانش" طراح معرفی کرد، و ارزش ها، باورها، اصول راهنما، گرایش های فرهنگی و ترجیحات زیبا شناسانه را سازنده نگرش وی. با توجه به مطالب گردآوری شده و مرور نظریه های مختلف مطرح شده در مورد انواع دسته بندی عوامل تاثیرگذار در تولید ایده و کانسپت و ضمن بررسی عوامل مختلف به دسته بندی جدیدی دست پیدا کردیم که در بخش بعدی بدان پرداخته می گردد.
-3 زمینه های دریافت ایده و کانسپت:
همانطور که قبلا نیز ذکر شد، با بررسی و مرور پیشینه های انجام گرفته، اینگونه برداشت شد که برخی از نظرات تنها به برخی از منابع ایده پردازی پرداخته بودند و برخی به جنبه های دیگر. در دسته بندی جدید سعی بر آن شد تا تمامی جنبه ها و عوامل تاثیر گذاری به عنوان منابع یا زمینه دریافت ایده ها و کانسپت های یک پروژه معماری ارائه شود به گونه ای که تکمیل کننده تمامی نظرات سابق بر آن باشد. در دسته بندی یاد شده به 4 عامل متمایز و اصلی دست یافتیم که عبارتند از:
-1-3 عوامل معطوف به مسئله طراحی -2-3 عوامل معطوف به پیشینه های طراحی -3-3 عوامل انسانی
-4-3 عوامل معطوف به ابزارهای مورد استفاده که تمامی این ها قطعا دارای زیر مجموعه هایی نیز می باشند که در ادامه به ذکر آنها خواهیم پرداخت. که البته در ارائه این دسته بندی به تقدم و تاخر عوامل نیز توجه شده است؛ به عنوان نمونه، عامل مسئله طراحی، به عنوان اولین عاملی که اصلا موضوع طراحی را مشخص می کند و اولین موردی است که طراح با آن مواجه می گردد و تمامی موارد به گونه ای از آن نشئت می گیرند، به عنوان اولین عامل مورد بررسی قرار می گیرد.
-1-3 عوامل معطوف به مسئله طراحی:
در این بخش، با تکیه بر دسته بندی ارائه شده از طرف "دکتر ندیمی" در مقاله ای که قبلا ذکر شد، عوامل معطوف به مسئله طراحی را در دودسته "موضوع طراحی" و "سایت طراحی" تقسیم می کنیم.
