بخشی از مقاله
زمینه های دریافت ایده و کانسپت در فرآیند طراحی معماری
چکیده
دریافت کانسپت مرحله ای از طراحی است که طراح طی آن، بیشترین حد لذت و ناامیدی را تجربه می کند. با این حال، ایـن مرحله نقطه شروع کار وی است. نقطه شروع یا نقطه گرهی یا ایده طرح می تواند بسیار متفاوت باشد؛ گـاه یـک فـرم اسـت، گاه یک الگو، گاه یک مضمون، گاه یک مفهوم، گاه یک شعر، گـاه یـک خـاطره، گـاه یـک تصـویر، گـاه یـک خیـال، گـاه یـک اسطوره، گاه یک نظریه... و گـاه نیـز ترکیبـی از بعضـی از آنهـا. پـس فاکتورهـای مختلفـی بـه عنـوان منشـا کانسـپت بیـان مـی شوند. به دلایل تنوع و گستردگی گستره عوامـل و زمینـه هـای دریافـت ایـده و کانسـپت تـاکنون دسـته بنـدی هـای گونـاگونی از عوامل تاثیر گذار در تولید ایـده و کانسـپت مطـرح شـده اسـت کـه همگـی دارای نواقصـی مـی باشـند کـه در داخـل مـتن بـه آنهـا پرداختـه شــده اســت. بـدین منظــور هــدف ایــن مقالـه، ارائــه دســته بنـدی جــامعی از تمــامی عوامــل تاثیرگـذار در تولیــد ایــده هــا و کانسپت های یک پروژه طراحی معماری باشد. بدین منظور با انجام مطالعات کتابخانه ای و بررسی اکثریـت منـابع موجـود، به تدوین این مقاله پرداخته شد. با مرور مطالب و تحلیل آن ها، زمینه های دریافت ایده و کانسپت طـرح معمـاری در قالـب 4 دسته کلی تنظیم شد؛ عوامل معطوف به مسئله، عوامل معطوف به پیشینه های طراحی، عوامل انسانی و عوامل معطـوف بـه ابزار و امکانات تکنولوژیک مورد استفاده در طراحی.
واژههای کلیدی: معماری، طراحی، فرآیند طراحی، کانسپت، ایده.
-1 مقدمه:
دریافت کانسپت مرحله ای از طراحی است که طـراح طـی آن، بیشـترین حـد لـذت و ناامیـدی را تجربـه مـی کنـد. گـاهی بـرای طراح بسیار سخت است که به تعهدات اولیه اش در زمینه حل مسئله عمل کند. با این حال، این مرحلـه نقطـه شـروع کـار وی است. احتمالا هیجانی که درباره اعتبار و ارزش این ایده های اولیه طراحی ساختمان وجود دارد، قابـل مقایسـه بـا هـیچ مقطـع دیگری در طراحی نیست. موفقیت یک ساختمان بـه درسـتی نظراتـی وابسـته اسـت کـه طـی طراحـی صـورت مـی گیـرد و در عین حال، امکانات موجود در طراحی، در هیچ جا بیش از این مرحله - مرحله اول- حذف نشـده و یـا مسـیر تمهیـدات تـا ایـن حد، تحت تاثیر واقع نمی شوند.
طراح ممکن است نسبت به خلق ایده های اولیه طرح ساختمانی، منفعلانه برخورد کند او ترجیح می دهد اطلاعات پروژه را از برنامه طرح گرفته، سپس به انتظار بنشیند تا کانسپت به ذهن وی خطور کند یا شاید سعی کند به شکلی فعالانه، با اسـتفاده از تکنیک هایی آگاهانه به خلق این کانسپت ها بپردازد. فلسفه نخست اعتقاد دارد کـه بایـد بـه کانسـپت هـا اجـازه داد تـا خودبـه خود و اتفاقی پدید آیند، در حالیکه در دیدگاه دوم، اعتقاد به ضرورت فراهم ساختن ظهور کانسپت ها وجود دارد.
طراح چه به دریافت فعـال کانسـپت متمایـل باشـد و چـه بـه دریافـت انفعـالی، اغلـب بـرای بـرانگیختن و سـاخت کانسـپت هـا بـه روش هایی سازمان دهنـده تکیـه مـی کنـد. احتمـالا طـراح، ایـده هـایش را بـا ترکیبـی از جریـان فعالانـه و منفعلانـه بـه دریافـت کانسپت گسترش می دهد که میزان استفاده از هرکدام، بستگی به شخصیت طراح دارد که با کـدام احسـاس راحتـی مـی کنـد و چه چیز در نظرش بهترین نتایج طراحی را به دنبال دارد .
همانگونه که بیان شد؛ نقطه شروع یا نقطه گرهی یا ایـده طـرح مـی توانـد بسـیار متفـاوت باشـد؛ گـاه یـک فـرم اسـت، گـاه یـک الگو، گاه یک مضمون، گاه یک مفهوم، گاه یک شعر، گاه یک خاطره، گاه یک تصـویر، گـاه یـک خیـال، گـاه یـک اسـطوره، گاه یک نظریه... و گاه نیز ترکیبی از بعضی از آنها. (میرمیران، (.62 :1378 پس فاکتورهای مختلفی به عنوان منشا کانسپت بیان می شوند مثل؛ موضوع پروژه، برنامه فیزیکی، عملکرد یا ویژگـی هـای
کاربردی پروژه، کاربران و خصوصـیات فکـری و فرهنگـی آنهـا، سـایت، بسـتر و مکـان، هندسـه زمـین، توپـوگرافی، محـور بندی ها، کانون ها، زون ها، حوزه های مکانی، حوزه های کاربردی، حوزه هـای مفهـومی، میـدان هـا و انـرژی هـای پیـدا و پنهانی که در پیرامـون پـروژه وجـود دارنـد، عناصـر همجـوار و همسـایه در معمـاری محلـی، اقلـیم، هویـت محلـی و تـاریخی-فرهنگــی- کالبــدی، تکنولــوژی ســاخت ســازه و تاسیســات و ... ممکــن اســت زیبــایی شناســی و ملاحظــات مربــوط بــه فــرم و کمپوزیسیون، منشا کانسپت باشند، ممکن است روح زمان و ویژگی هایی کـه مفهـوم نگـاه زمـان طـراح را تشـکیل مـی دهنـد، منشا کانسپت باشند، آفرینش معماری، اعتلای مفاهیم تجربه و هنر معماری، خواسته های کارفرما و یا خاستگاههایی بیـرون از معماری ممکن است منشـا کانسـپت باشـند، مثـل اسـاطیر، فلسـفه، علـوم، زبـان شناسـی، ادبیـات، سیاسـت، موسـیقی، تـاریخ، سیستم یا ماشین پردازش اطلاعات، بدین گونه که با انتخاب سیستم و واگذاری اختیار خود بـه آن سیسـتم نـوع عملکـرد سیسـتم به طرح شکل دهد و ... بنابراین گستره عوامل کانسپچوآل، نامتناهی و غیر قابل پیشبینی است؛ منشا کانسـپت ممکـن اسـت از نمادها و اساطیر مصر باستان تا جنگ ستارگان انتخاب شوند...! (ناصرنصیر، .(22 : 1391 - 1390
تاکنون دسته بندی های گوناگونی برای عوامل تاثیر گذار در تولید ایده و کانسپت بیان شده است که هرکدام تنها بـه وجهـی از موضوع پرداخته اند و به وجهی دیگر بی توجه بوده انـد. لـذا در تـدوین ایـن مقالـه هـدف بـر آن اسـت کـه بـه ارائـه دسـته بنـدی جامعی از تمامی عوامل تاثیر گذار تحت عنوان "زمینه های دریافـت ایـده و کانسـپت" بپـردازیم تـا نتـایج حاصـل از آن بتوانـد مورد استفاده دانشجویان معماری و جامعه معماری قرار گیرد. بدین منظور به انجـام مطالعـات کتابخانـه ای و بررسـی متـون گوناگون و مرور تمامی دسته بندی های ارائه شده پرداختیم.
-2 پیشینه تحقیق:
آنچه به عنوان منابع ایده ها یا مولدهای اولیه طراحی، در ادبیـات طراحـی پژوهـی معرفـی شـده، اکثـرا از قبـال پـژوهش هـای دیگر و یا با توجه به تجربه خود طراحی پژوهان، استخراج شده است. به طور مثـال شـاید بتـوان از یافتـه هـای "رسـترپور و کریستیانس"، مسئله طراحی و راه حل های موجود در ذهن طراح را به عنوان دو منبع مولـدهای اولیـه نتیجـه گرفـت و یـا بـه دسته بندی سه گانـه "برایـان لاوسـون" بـرای منـابع مولـد اولیـه متشـکل از؛ برنامـه طـرح، قیـود بیرونـی مثـل سـایت و اصـول راهنمای طرح اشاره کرد (لاوسون، ".(240-224 :1384برایان لاوسون" ابتدا به بررسـی رویکردهـای اتخـاذ شـده توسـ سه گروه دانشجویی در یک مسابقه طراحی می پردازد و از طریق مطالعه ایـن رویکردهـا در آغـاز فرآینـد طراحـی، 3 منبـع یاد شده را برای مولد اولیه طراحی پیشنهاد می کند، در اینجا در تمامی نظرات ارائه شده منظور از مولد اولیه همان کانسپت یا ایده بنیادین طراحی معماری می باشد. در ادامه و با تکیه بر نظرات قبلی، "دکتر ندیمی" به همراه "مهندس شـریعت راد"
2
در مقالــه ای تحــت عنــوان "منــابع ایــده پــردازی معمــاری جســتاری در فرآینــد ایــده پــردازی چنــد معمــار از جامعــه حرفــه ای کشور"، دسته بندی جدیدی را ارائه کرده و منابع ایده پردازی معماری را به دو دسته کلی شامل؛ عوامـل معطـوف بـه طـراح و عوامل معطوف به مسئله تقسیم می کند، ایشان در ادامه عوامل معطوف به مسئله را شـامل "بسـتر" و "موضـوع طراحـی" معرفی می کنند که؛ "بستر" به مثابه ظرفی دربرگیرنده محصول طراحی و "موضوع" به مثابه منتقل کننده ویژگی هـایی از این محصول، 2عامل تاثیرگذار در فرآیند طراحی محسوب می شوند که توجه یا عدم توجه به آنهـا مـی توانـد چگـونگی ادامـه مسیر طراحی را تغییر دهد (ندیمی و شریعت راد، .(7 :1391
واژه "بستر" در اینجا تنها به ویژگی های کالبدی سایت پروژه محدود نمی شود و ویژگی های تاریخی، فرهنگـی، اجتمـاعی، اقتصادی و اقلیم آن را نیز دربرمی گیرند.
در اینجا، "موضوع" دربرگیرنده همـه آن چیزهـایی اسـت کـه همـواره بـا مسـئله بـه موقعیـت طراحـی وارد مـی شـوند ولـی در تعریــف بســتر جــای نمــی گیرنــد. بــه عبــارت دیگــر، موضــوع شــامل تمــامی اطلاعــات مــنعکس شــده توســ مســئله، بــه غیــر از اطلاعات بستر است که در فرآیند طراحی یک طراح موضوعیت دارند و برای ارائه پاسخی مناسـب بـه مسـئله نیازمنـد تامـل هستند. اگر طراح را از تولید اولیه مسئله مجزا کنیم، با استناد به الگوی "لاوسون" از مسـئله طراحـی، عوامـل تشـکیل دهنـده موضوع به ترتیب انعطاف پذیری، عبارتند از: "قانون ها"، "نیازها"، و "خواسته هـا" کـه بخـش عمـده ای از آنهـا از طریـق برنامه طرح در اختیار طراح قرار می گیرد. و بخش دیگر را طراح، در صورت نیاز، از منابع انسانی و مکتوب مـرتب بـا مسئله استخراج می کند.
ایشان در مورد عوامل معطوف به طراح نیز اینگونه توضیح می دهند که:
با حضور طراح در یک موقعیت طراحی، جدا از همـه عناصـر حاضـر در آن موقعیـت، مجموعـه عوامـل شـناختی و عـاطفی وی که در نگرش او به موقعیت های طراحی و دانش طراحی اش موثرند، همراه طراح به موقعیت طراحی وارد مـی شـوند. عامـل یـاد شــده را مـی تــوان در دو دسـته اصــلی خلاصـه کـرد، "دانــش" و "نگـرش". تجربیــات، تصـاویر ذهنــی، پیشـینه هــا و دانسته های علمی معطوف به طراحی را کـه جنبـه ذهنـی دارنـد- مـی تـوان بـه عنـوان اجـزای سـازنده "دانـش" طـراح معرفـی کرد، و ارزش ها، باورها، اصول راهنما، گرایش های فرهنگی و ترجیحات زیبا شناسانه را سازنده نگرش وی.
با توجه به مطالب گردآوری شده و مرور نظریـه هـای مختلـف مطـرح شـده در مـورد انـواع دسـته بنـدی عوامـل تاثیرگـذار در تولید ایده و کانسپت و ضمن بررسی عوامل مختلف به دسته بندی جدیدی دسـت پیـدا کـردیم کـه در بخـش بعـدی بـدان پرداختـه می گردد.
-3 زمینه های دریافت ایده و کانسپت:
همانطور که قبلا نیز ذکر شد، با بررسی و مرور پیشینه های انجام گرفته، اینگونه برداشت شد که برخـی از نظـرات تنهـا بـه برخی از منابع ایده پردازی پرداخته بودند و برخی به جنبه های دیگر. در دسته بندی جدید سعی بر آن شد تا تمـامی جنبـه هـا و عوامل تاثیر گذاری به عنوان منابع یا زمینه دریافت ایده ها و کانسپت های یک پروژه معماری ارائه شـود بـه گونـه ای کـه تکمیل کننده تمامی نظرات سابق بر آن باشد. در دسته بندی یاد شده به 4 عامل متمایز و اصلی دست یافتیم که عبارتند از:
-1-3 عوامل معطوف به مسئله طراحی -2-3 عوامل معطوف به پیشینه های طراحی -3-3 عوامل انسانی
-4-3 عوامل معطوف به ابزارهای مورد استفاده که تمامی این ها قطعا دارای زیر مجموعه هایی نیز می باشند که در ادامه به ذکر آنها خواهیم پرداخت. که البته در ارائه این
دسته بندی به تقدم و تاخر عوامل نیز توجه شده است؛ به عنوان نمونه، عامل مسئله طراحی، به عنوان اولین عاملی که اصلا موضوع طراحی را مشخص می کند و اولین موردی است که طراح با آن مواجه می گردد و تمامی موارد به گونـه ای از آن نشئت می گیرند، به عنوان اولین عامل مورد بررسی قرار می گیرد.
-1-3 عوامل معطوف به مسئله طراحی:
در این بخش، با تکیه بر دسـته بنـدی ارائـه شـده از طـرف "دکتـر نـدیمی" در مقالـه ای کـه قـبلا ذکـر شـد، عوامـل معطـوف بـه مسئله طراحی را در دودسته "موضوع طراحی" و "سایت طراحی" تقسیم می کنیم.
