بخشی از مقاله
چکیده
با انقلاب صنعتی و رشد تکنولوژی در سدههای اخیر، معماری بومی مناطق و همگام با اقلیم به طور کلی تغییر یافت؛ معماری مدرن نیز به طور کلی بستر شکلگیری معماری بومی را نادیده گرفت. اما در دهه هفتاد بحرانهای زیستمحیطی شناخته شد و معماری پایدار شکل گرفت و نابودی تقریبی محیط طبیعی بالاخص کمبود آب، دولتها و طراحان شهری و معماران را بر آن داشته تا به طراحی پایدار در نواحی روی آورند.
از یک سو رشد شهرنشینی موجب دوری انسان از طبیعت شده است و انسان عطش بیشتری برای بازدید و کشف هرچه بیشتر مناطق طبیعی برای گذران اوقات فراغت و فرار از هیاهوی شهرها پیدا میکند. بنابراین گردشگری یکی از امور مهم زندگی و همچنین یکی از راههای استفاده از جاذبههای طبیعی و پایداری پتانسیلها به شمار میرود. اکوتوریسم در ایران با توجه به منابع گستردهی طبیعی، میتواند یک منبع اقتصادی کمنظیر و خاص باشد که متأسفانه به حال خود رها شده است.
از طرفی بخشهای عمدهای از کشور ایران در کمربند خشک جهان واقع شده اند که جذابیتهای طبیعی این مناطق بر همگان آشکار نیست، از جمله چشماندازهای ژئومورفولوژی، تپههای ماسهای و رخسارههای زیبا و متنوع کویری. امروزه در کشور ما با تأسیس اکوکمپهای اقامتیBتوریستی در مناطق بکر طبیعی سعی بر آن شده تا بیش از پیش به گردشگری زیستمحیطی و پایدار پرداخته شود؛ اما نکته قابلتوجه در طراحی معماری درست و منطقی براساس عوامل معماری پایدار است که میتوانگفت تقریباً هیچ توجهی به آن نشده است. در این تحقیق به توصیف و تحلیلکلی اکوتوریسم و معماری پایدار و ارتباط این دو و شناخت کلی ورزنه و پتانسیلهای گردشگری آن میپردازیم و ایده ی اولیه ی طراحی یک اکوکمپ کویری براساس معماری پایدار در کویر ورزنه ارائه میکنیم. لازم به ذکر است روش گردآوری اطلاعات هم از طریق حضور در فضاهای مختلف و هم ارجاع به منابع کتابخانهای میباشد.
مقدمه
امروزه با پیشرفت صنعت و تکنولوژی، نیاز به گذران اوفات فراغت بیش از پیش در بشریت احساس میشود. از این رو گردشگری به عنوان یک صنعت، در حال پیشرفت و توسعهی روز افزون است. از میان انواع گردشگری، گردشگران بیش از پیش مشتاق به طبیعت و محیطهای طبیعی شده اند و از همین رو میزان طبیعتگردی در حال افزایش است. باید توجه داشت که صنعت اکوتوریسم با طبیعتگردی متفاوت است؛ بدین گونه که طبیعتگردی با اهداف مختلفی انجام میپذیرد، در صورتی که اکوتوریسم اهداف مشخصی از جمله پایداری محیط طبیعی، گسترش فرهنگ بومی منطقه و کسب در آمد برای مردم آن منطقه را در نظر میگیرد.
در واقع اکوتوریسم یک بخش در حال گسترش از بازار گردشگری در طبیعت است، به گونهای که طبق برآورد »انجمن اکوتوریسم« در سال 1999 ، گردشگری در طبیعت یا طبیعتگردی 20 درصد و اکوتوریسم 7 درصد از بازار مسافرت جهانی را در اختیار دارد. [1] با فراگیر کردن صنعت گردشگری بالاخص اکوتوریسم میتوان دریافت که معماری و پایداری محیط زیست دو جزء تفکیک ناپذیر از یکدیگرند. این عمل می تواند اقدامی مهم برای بهرهبرداری از انرژیهای تجدیدپذیر نیز باشد.
33درصد از کره زمین را نواحی کویری دربرگرفته است، همین امر سبب شده تا طراحان و معماران درصدد حل مشکلات زیستی ناشی از اقلیم این مناطق برآیند. گفتنی است که آشکار شدن رخسارههای زیبای طبیعت این مناطق برای اکوتوریستها، موجب گسترش گردشگری در این نواحی شده و ز همین رو لزوم فراهم نمودن تمهیداتی در جهت راحتی و آسایش بازدیدکنندگان و همچنین مردم بومی این مناطق بیش از پیش احساس میشود.
طراحی آگاهانه و فراهم آوردن فضاهای اکوتوریستی، به خصوص اگر براساس شرایط آن منطقه یا روستا باشد باعث استفاده مفید از طبیعت و منابع فرهنگی میشود و نوعی از فعالیتهای اقتصادی محلی به شمار میآید.[ 2] از این رو طراحی اکوکمپهای تفریحی-اقامتی در مناطق کویری براساس اصول معماری پایدار، نه تنها موجب رشد صنعت اکوتوریسم و گردشگری میشود، بلکه حفاظت از محیط طبیعی و همچنین گسترش فرهنگ و سنتهای بومی منطقه و پیشرفت اقتصادی آن را نیز دربردارد. شهرستان ورزنه با دارا بودن بافت تاریخی و همچنین مجاورت با کویر ورزنه - خارا - پتانسیل جذب اکوتوریست را دارد. از این رو در این تحقیق در بخش اول ابتدا به توصیف و تحلیل اکوتوریسم و معماری پایدار و در بخش دوم به مطالعه و بررسی پتانسیل های گردشگری ورزنه می پردازیم و در بخش آخر نمونه ای از طراحی اولیه - کانسپت - 1 اکوکمپی در کویر خارا ارائه میدهیم.
اکوتوریسم
دومین گونه عمده گردشگری که میتواند در سطوح خارجی گردشگران بسیاری را براساس گرایشهای تقاضای بازار به مقاصد گردشگری جذب نماید، اکوتوریسم می باشد. اکوتوریسم که با انگیزه سفربه مناطق دارای جاذبههای طبیعی شکل میگیرد، توسط سازمان جهانی گردشگری این گونه تعریف شده است: "مسافرت به مناطق طبیعی که همراه با مسئولیت باشد و موجب بهبود بخشیدن به سطح زندگی مردم محلی و حفظ محیط زیست شود." [3] نخستین مسافرانی که حدود نیم قرن آفریقا را بازدید کردند و با ماجراجویی در هیمالیا کوهپیمایی کردند را میتوان از نخستین اکوتوریستها برشمرد.
اکوتوریسم یک مسافرت زیستمحیطی مسئولانه به مناطق نسبتاً دستنخورده بوده و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت و هر پدیدهی فرهنگی دیگر است که باعث تقویت حفاظت منابع میشود. درواقع اکوتوریسم بخشی از توریسم است که میتوان اصول پایداری را در تمامی بخشهای آن بر مبنای مسئولیتپذیری ایجاد نمود.[4] اکوتوریسم اختصار واژهی »اکولوژیکال توریسم2« است و پدیدهای نسبتاً جدید در صنعت گردشگری به شمار میآید. اکوتوریسم طیف گستردهای دارد و از بازدید علمی تا یک بازدید اتفاقی در یک منطقهی طبیعی به عنوان فعالیت آخر هفته یا بخشی جنبی از یک مسافرت کلی و طولانی را شامل می شود.[5 ] تعاریف مختلفی از اکوتوریسم در دورانهای مختلف وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم:
B سبلوز لسکورین میگوید که اکوتوریسم تعریف واضحی است از سفر به طبیعت بدون مداخله در آن با هدف یادگیری، ستایش و لذت بردن از آن، با وجود حیوانات وحشی و محیط طبیعی به همان صورتی که هست و بوده. [6]
B مک کورمیک معتقد است که اکوتوریسم سفری هدفمند به مناطق طبیعی برای یادگیری فرهنگ و قدمت طبیعی آن محیط، حفاظت و تغییر ندادن اکوسیستم با هدف فراهم آوردن فرصتهای اقتصادی برای حفظ منابع طبیعی و کمک به مردم محلی است. [7 ] B ویور نیز اکوتوریسم را فرمی از گردشگری برای یادگیری و کسب تجربه و قدردانی از محیط طبیعی و برخی مسائل مربوط به آن با هدف معاشرت و آگاهی از فرهنگ بومی میداند. [8] محققان این عرصه بر این باورند که فعالیتهای گردشگری با رعایت شش اصل زیر، مصادیق اکوتوریسم را مییابند:
B انجام فعالیتهایی که کمترین پیامد منفی زیست محیطی را دارا باشد.
B زمینهسازی برای افزایش آگاهی برای حفظ محیط طبیعت توسط بازدیدکنندگان و شناخت خصوصیات فرهنگی توسط آنها.
B مشارکت در حفظ مناطق محافظت شده و سایر منابع طبیعی. B مشارکت مردم بومی محلی در تصمیمگیری مربوط به نوع و میزان فعالیتهای گردشگری.
B ایجاد فعالیتهای اقتصادی و سود مستقیم جوامع محلی نسبت به ارزشهای طبیعی محیط زندگی آنها.
Bآموزش جوامع محلی نسبت به ارزشهای طبیعی زندگی آنها.[9] بدین ترتیب میتوان اکوتوریسم را نوعی گردشگری پایدار نامید که پاسخگوی نیازهای بازدیدکنندگان، گردشگران، میزبان و مردم محلی با حفظ منابع طبیعی و فرهنگی و افزایش فرصتهای اقتصادی برای آینده است. به طور کلی در جوامع اکوتوریستی عواملی مهم و ضروری در گسترش صنعت اکوتوریسم نقش دارند؛ از جمله:
1. اقتصاد: فراهم آوردن مجموعههای اکوتوریستی نیازمند سرمایهگذاری و اختصاص بودجه مورد نیاز است، همچنین ایجاد فرصتهای شغلی و کسب درآمد ساکنین منطقه باید مورد توجه و بررسی قرار گیرد. اما با گسترش این صنعت و ایجاد چرخه اقتصادی منافع بسیاری را در بر خواهد داشت.
2. حفاظت از منابع طبیعی: میتوان آن را به عنوان یک اصل مهم در این صنعت در نظر گرفت که پیشتر توضیح داده شد.
3. برنامهریزی: برنامهریزیهای کوتاه و بلند مدت با هدف دستیابی به مناطقی توریستی و دارای جذابیتهای گردشگری طولانیمدت.
4. مشارکت: مشاوره و آگاهی مردم و ساکنین محلی این مناطق جهت مشارکت آنها در امور گردشگری.
5. آموزش: آموزش مردم محلی و همچنین بازدیدکنندگان و گردشگران در برخورد با صنعت اکوتوریسم؛ به نوعی آموزش اخلاق میزبانی و اخلاق اکوتوریستی.
6. رشد پایدار: تلاش برای پایداری منطقه چه از سوی بازدیدکنندگان و حتی مسئولین ذیربط؛ از نظر حفظ منابع طبیعی و حفظ فرهنگ و سنتهای اصیل منطقه. [10]
طراحی پایدار
»طرح پایدار3« در دهه هفتاد میلادی را میتوان نتیجه رشد منطقی و آگاهی تازهای نسبت به مسائل محیطزیست و توسعه دانست که ناشی از عوامل گوناگونی بود از جمله نهضتهای زیست محیطی دهه شصت، انتشار کتابهایی نظیر محدودیتهای رشد و اولین کنفرانس سازمان ملل در مورد محیط زیست و توسعه که در سال 1972 در استکهلم برگزار شد. در تعریف توسعهی پایدار شاید بتوان به تعریفی ساده و فرآیندگرا اکتفا کرد: » توسعهی پایدار آن نوع توسعهای است که سلامت انسان و نظامهای اکولوژیکی را در بلندمدت بهبود بخشد.« به طور کلی میتوان اصول پایدار را به صورت زیر بیان نمود:
1. استفاده از راه حلهای طبیعت.
2. تطابق با محیط طبیعی به جای تغییر و تحول در آن.
3. همزیستی مسالمتآمیز محیط مصنوع با محیط طبیعی.
4. وحدت در کل سیستم و خودمختاری اجزاء.
5. ذخیرهی انرژیهای تجدیدناپذیر.
6. بازیافت ساختمانها و مصالح ساختمانی.
7. احترام به بستر طرح.
8. به کارگیری همهی اصول به طور هم زمان.
معماری پایدار
در این جهان، معماران نیز همسو با دانشمندان علوم دیگر در صدد یافتن روشهایی جدید برای تأمین زندگی مطلوب انسان بوده اند و بدیهی است که فعالیتهای روزمرهی همهی انسانها یر زیستبوم تأثیر مستقیم خواهد داشت و طراحان و معماران وظیفهای حساس در این خصوص دارند. از این رو امروزه با کاربرد مفاهیم پایداری در معماری، مبحثی به نسب جدید به نام »معماری پایدار« یا »معماری اکولوژیکی« یا »معماری سبز« و یا »معماری زیست محیطی« پا به عرصه ی علم معماری نهاده است که همگی دارای مفهوم یکسانی هستند و بر معماری سازگار با محیط زیست دلالت دارند.[11] معماران معماری پایدار سعی بر آن دارند با طراحی ساختمان هایی بر اساس افزایش تأثیر استفاده از مصالح، انرژی و فضای مؤثر اثرات منفی محیط را بر ساختمانها و بالعکس کم کنند. اما امروزه در حقیقت طراحان معنای واقعی طراحی پایدار را فراموش کرده اند؛ ایشان فراموش کرده اند که چگونه بر اساس محیط پیرامون خود به ساخت و ساز بپردازند. [12]
اصول معماری پایدار
سه عامل ساختاری و مؤثر در معماری پایدار را میتوان جغرافیا، فرهنگ و معماری بومی دانست که موارد زیر زیرشاخههای آنها به شمار میآیند:
B از انرژی باد و آب و سایر منابع طبیعی محافظت کنیم. B سلامت محیط زیستمان را تأمین کنیم.
B اقتصاد را در کشور رشد دهیم.
B کیفیت بالایی از زندگی برای شهروندان ارائه دهیم.[13]
شیوه های طراحی پایدار
یک معمار باید تأثیر ساختمان بر سامانهی زیستی محلی را به حداقل برساند. برای رسیدن به پایداری، یک ساختمان باید از نظر کلی متعادل بوده و از سه عامل طراحی پایدار یعنی حفاظت از منابع، استفاده از طراحی چرخهی زیست در طراحی و ساخت و ساز بهرهبرداری و نگهداری با توجه به چرخه دوباره و استفاده از منابع برخوردار باشد. نقش معماری و شهرسازی در تحقق توسعهی پایدار باید یک استراتژی دوسویه باشد. یکی اینکه به رفع تناقضات موجود بپردازد و دیگر اینکه راه حلهای خلاقانهی فنی معمارانه و شهرسازانه به صورت دستورالعمل و مکانیزم اجرایی تدوین شود. بنابراین معماران و شهرسازان باید هم رویه های برخورد تناقضات را مورد بحث و گفتگو قرار دهند و هم نگرشی محتوایی بر توسعهی پایدار داشته باشند.[14]
معماری پایدار در مناطق کویری
هنگامی که به معماری پایدار میاندیشیم، عنوان جدید و متد جدیدی به نظر میرسد؛ در صورتی که با یادآوری گذشتگان و سبک زندگی آنها در مییابیم که آنها بدون آگاهی و تنها با استفاده از تجارب خود در شرایط پایداری زندگی میکردند. حال اگر ما این تجارب را دریابیم شاهد متدهای بسیاری در معماری پایدار خواهیم بود. معماری سنتی ایران واجد ارزشهای بسیار فراوان در شیوههای گوناگون استفاده بهینه از انرژی و بهرهبرداری اکولوژیک از انواع انرژیها و خصوصاً انرژیهای پایدار و بیزیان است. گفتنی است که همهی عناصر اربعه فلسفی و آیینی - آب ، هوا ، خورشید و خاک - دارای کاربرد عالی زیست محیطی در مدنیت و معماری ایران و قدیم بوده است.[15]
راینر ضمن بیان اهمیت »معماری عامیانه« و بومی با اشاره به روشهای بومی پردازش محیط مصنوع و طبیعی زیستبومهای ایران چنین نوشته است: »در ایران به خصوص در حواشی کویر که مردم آن از لحاظ عوامل و مصالح طبیعی بسیار فقیرند ، بهتر از هرجای دیگر میتوان مسئله »ابنیه عامیانه« را فهمید. زیرا این مردم کویرنشین با وجود کمبود مصالح ساختمانی طبیعی، با سادهترین وسایل و مصالح و دشوارترین شرایط، بهترین و مناسبترین اماکن - و شرایط محیطی - را برای زیست به وجود آورده اند که سرشار از یک قدرت خلاقانه و غنای فرهنگ ایرانی است.
