بخشی از مقاله
چکیده
زهکشی بعنوان آخرین حلقه مدیریت آب درصورتیکه درچرخه مصرف آب قرار نگیرد بتدریج میتواند تهدیدی جدی برای محیط زیست قرارگیرد . زهکشی ازیک طرف فرصتی است برای پایداری اقدامات زیربنایی کشاورزی وازطرف دیگر تهدیدی است برای محیط زیست . اینکه آبهای اضافی خارج شده از اراضی کشاورزی چه املاح وسمومی را بهمراه دارد میتواند هدف اولیه باشد ، ولی اینکه این املاح وسموم درچه منابعی تخل یه میگردند و درمحیط زیست چگونه تاثیر گذار هستند وچگونه میتوان این تاثیرات سوء را کاهش داد هدف دیگر وعالی تری از توسعه پایدار باید باشد.
مطابق بررسیهای انجام شده در 125000 هکتار اراضی کشت وصنعت نیشکر خوزستان سالانه حدود 10/5 میلیارد مترمکعب زهاب - 1 - باضریب هدایت الکتریکی - که معیار شوری است - حداقل 12 دسی زیمنس به محیط زیست وارد میگردد . با توجه باینکه هردسی زیمنس نشان دهنده حدود650 میلی گرم املاح درهرلیتر است، سالانه حدود 80 میلیون تن املاح مضر همراه باسموم کشاورزی وارد میحط زیست میگردد.
با توجه باینکه مدول آبیاری کشت های رایج بین نیم تایک سوم مدول آبیاری کشتهای نیشکری است وبا فرض گرفتن مدول یک لیتر در ثانیه برای اراضی غیره کشت نیشکری درطرح 550000 هکتاری توسعه واحیائ دشتهای استان خوزستان وایلام که ازسال 1389 بطور جد ازسوی موسسه جهاد نصر شروع شده وبا شتاب وطبق برنامه ای فشرده درحال اجرا و پیگیریست ، درآینده ای نچندان دور حدود 7 میلیارد مترمکعب دیگر زهاب از اراضی کشاورزی به زیست بوم خوزستان افزوده واستان را با چالش زیست محیطی عظیمی مواجه خواهد نمود.
اگریکی ازاصول پدافند غیرعامل یعنی Early Warning را یک هشدار یا زنگ خطر تلقی کنیم این مقاله زنگ خطریست تا قبل وقوع فاجعه زیست محیط چاره اندیشی شود، ضمن اینکه به برخی راهکارها مثل مدیریت مزرعه، تصفیه آب برگشتی وآبچرخابی واستفاده ازسیستم سامانه جامع مدیریت زهکشی وزهکشی زیستی بعنوان برون رفت ازاین معضل مورد بررسی قرار گرفنه که تنها یک عزم ملی قادر خواهد بود با بکارگیری این روشها ، چالش پیشروی را به حداقل خود برساند.
مقدمه
طرح درحال اجرای 550000 هکتاری احیاء وتوسعه اراضی کشاورزی خوزستان وایلام اراضی پایاب سدها درحوضههای پنجگانه، این استانها را تحت پوشش عملیات زیربنایی کشاورزی شامل تسطیح اساسی، احداث شبکه فرعی آبیاری و زهکشی و زهکشی زیرزمینی قرارداده است. اجرای این طرح تکمیل کننده اقدامات سد سازی، استحصال وانتقال آب به اراضی پایاب سدها وکانالهای درجه یک و دو و زهکشهای روبازجمع کننده اصلی میباشد.
این طرح عظیم یکی ازحلقههای مدیریت آب بوده که افزایش سطوح کشت واحیائ اراضی وسیع دیم دردشتهای خوزستان وایلام را دربرمیگیرد کهنهایتاً منجربه افزایش قابل توجه تولیدات کشاورزی ودامی، ایجاداشتغال دائم و فصلی و وابسته، جلوگیری ازمهاجرت از روستا به شهر و حتی ایجاد مهاجرت معکوس و پایداری همه جانبه توسعهای خواهد شد. ولی با توجه به اینکه متوسط راندمان آبیاری درایران 32درصد است - - 1 نشان میدهد که 68 درصد تلفات آب که حجم زیادی املاح وسموم وآفات نباتی در آب برگشتی را به محیط زیست تخلیه خواهد نمود، لزوم توجه به مسائل زیست محیطی ایجاب میکند.
این طرح علیرغم آثار بسیار پربار خود میتواند تهدید جدی زیست محیطی را نیز به دنبال داشته باشد تهدیدی که گفته شده درپهن دشت خوزستان تمدنهایی را نابود ساخته است . این مقاله به بررسی این موضوع و راهکارهای برون رفت ازاین تهدید را مورد توجه قرار داده است . مطابق بررسیهای انجام شده - - 1 بطورکلی از 125000 هکتار اراضی تحت کشت واحدهای کشت وصنعت استان خوزستان سالانه 10/5 میلیارد مترمکعب زهآب تولید - - 1 که وارد منابع طبیعی - رودخانهها وعمدتاً کارون، هورها ویا اراضی پست منطقه - میگردد، اگرمتوسط شوری زهآبهای تولیدی 12 دسیزیمنس برمتر منظور کنیم با توجه به اینکه هردسی زیمنس بر متر نشان دهنده حدود 650 میلی گرم املاح در هر لیتر است - - 2، تنها ازکشت وصنعتهای نیشکری موجوداستان حدود 80 میلیون تن انواع نمک، سموم و عناصر مغذی - ازت وفسفر - وارد محیط زیست شده که خود درحال حاضر یکی ازمعضلات زیست محیطی استان خوزستان بشمار میرود.
با توجه به اینکه مدول آبیاری کشت های رایج غیره نیشکری - بجز برنج - بین نیم تا یک سوم مدول آبیاری کشت نیشکری است وبا فرض گرفتن مدول یک برای زراعتهای غیره نیشکری درطرح 550000 هکتاری توسعه واحیائ دشتهای استان خوزستان وایلام که ازسال 1389 بطورجدی ازسوی موسسه جهادنصرشروع شده و با شتاب و طبق برنامه ای فشرده درحال اجرا و پیگیریست، باراندمان کل 50 درصد و راندمان کاربرد درحالت خوشبینانه 60 درصدی سالانه حدود 67 میلیون تن دیگر املاح درسال درآبهای برگشتی به منابع آبی افزوده خواهد شد درنتیجه سالانه 147 میلیون تن انواع نمکها، سموم وآفات گیاهی وریزمغذیهای مخرب محیط زیست وارد چرخه منابع آبی استان شده و درآینده ای نچندان دور استان خوزستان را با معضل زیست محیطی بزرگتر و فراگیرتر دیگری مواجه خواهد نمود.
اگر درمقوله پدافند غیرعامل Early Warning را یک هشدار و یا یک زنگ خطر تلقی گردد، از آنجاییکه مدت 20 یا30 سال درتاریخ یک کشور لحظهای بیش نیست باید گفت این مقاله همان زنگ خطری است تا قبل از وقوع فاجعه زیست محیطی توسط تصمیم سازان چاره اندیشی بعمل آید. ضمن اینکه برخی راهکارها مثل مدیریت مزرعه، استفاده ازروشهای نوین آبیاری ، تصفیه آب برگشتی وآب چرخابی واستفاده ازسیستم سامانه جامع مدیریت زهکشی ونیز استفاده از زهکشی زیستی بعنوان رهیافتهایی جهت برونرفت را بیان ، که بنظر میرسد تنها یک عزم ملی قادرخواهد بود با بکارگیری این روشها چالش پیش روی را به حداقل و حتی به فرصت تبدیل نماید.
تاریخچه زهکشی درایران
تاریخچه زهکشی درایران را میتوان به سه دوره قبل از انقلاب اسلامی ،دوره اوائل انقلاب اسلامی تا پایان جنگ تحمیلی و دوره سازندگی و قبل از شروع طرح بزرگ 550000 هکتاری تقسیم بندی نمود و کارهای انجام شده زهکشی را مطابق جدول - 1 - ارائه نمود و این نکته را یادآوری نمود که اولین پروژه اجرای زهکشی زیر زمینی دراراضی کشت وصنعت هفت تپه وسپس درکشت وصنعت کارون در استان خوزستان اجرا و به بهره برداری رسیده است و تاکنون از مجموع حدود 200 هزار هکتار کار اجرا شده 72 درصد در خوزستان و 28 درصد درسایر نقاط که اراضی شرکتهای کشت و صنعتهای نیشکری بیشترین سهم از اجرای زهکشی زیرزمینی داشتهاند، ولی با شروع طرح بزرگ 550000 هکتاری که تا کنون حدود 207 هزار هکتار آن عملیاتی شده است - - 3، سهم بخش غیره نیشکری بطور چشمگیر افزایش خواهد یافت.
چالشهای پیش روی زهکشی زیر زمینی
زهکشی در اراضی پست و یا اراضی که سطح آب زیرزمینی در آنها بقدری بالاست که ریشه گیاه را درخود غرق نماید اگر چه برای کشاورزی و تولید محصولات کشاورزی ضروریست و لی به تازگی برخی ازاثرات ویرانگر آن بر محیط زیست آشکار و برخی از زهکشی به عنوان واژهای زشت - dearty word - یاد میکنند و خواستار محدودیت و حتی ممنوعیت اجرای آن هستند - 1 - این نگرش موجب شده احداث زهکشی زیرزمینی از 300000 هکتار درسال دردهه 80 میلادی به 150000 هکتار درسال دردهه 90 کاهش یابد - . - 1 زیرا زهکشی محیط زیست را آلوده میسازد وبزرگترین چالش برای محیط زیست بشمار میرود و عمده دلیل آن عبارت است از:
×کمیت زهآبهای کشاورزی
×کیفیت بسیار نامناسب زهآب
×نبود تخلیه گاه نهایی مناسب
×استفاده بیش ازحد آلایندههای کود وسموم کشاورزی - - 1
