مقاله ساختار قدرت در خانواده و عوامل موثر بر آن در ایران

بخشی از مقاله

چکیده

موضوع تحقیق ساختار قدرت در خانواده است. در این تحقیق منظور از ساختار قدرت در خانواده الگوی تصمیم گیری در خانواده است. بر این اساس خانواده ها را می توان به دو دسته کلی تقسیم نمود. خانواده های دموکراتیک و خانواده های اقتدارگرایانه. هدف تحقیق بررسی نوع ساختار و الگوی تصمیم گیری در خانواده های ایران و عوامل موثر بر آن است. طبق نظریه های منابع، مبادله و جامعه پذیری جنسیتی عوامل موثر بر ساختار قدرت در خانواده شامل تحصیلات، اشتغال، درآمد، دارایی، سن، تعداد فرزند و اجتماعی شدن است. پرسش تحقیق این است که آیا این عوامل در ساختار قدرت در خانواده دخیلند. روش تحقیق آرشیوی است که در آن تمام تحقیقات موجود در پایگاه های علمی کشور مورد بررسی قرار گرفته است. واحد تحلیل ایران است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در ایران ساختار قدرت در خانواده هم از نوع دموکراتیک و هم از نوع اقتدارگرایانه است و هر دو نوع تحت تاثیر منابع ارزشمند و اجتماعی شدن است.

واژه های کلیدی: ایران، خانواده، ساختار قدرت.

-1 مقدمه

یکی از خصوصیات اصلی هر جامعه تغییر و دگرگونی است . همه جوامع در طول زمان دچار تغییر و دگرگونی می شوند . نهاد خانواده نیز از این قاعده مستثنی نیست . نهاد خانواده دچار تغییر و تحولات گشته است . خانواده با آنچه که پنجاه سال پیش بود تفاوت زیادی پیدا کرده است. این تغییر و تحول نه تنها در شکل و الگوی خانواده بلکه در روابط و مناسبات خانواده نیز است. فقط ترکیب و شکل خانواده نیست که دچارتغییر شده است، چیزی که اهمیت بیشتری دارد تغییر در روابط و مناسبات بین زوجین است. این تغییر و تحول در نهاد خانواده فقط محدود به کشورهای صنعتی نیست بلکه در همه جوامع اتفاق افتاده یا در حال وقوع است - گیدنز، . - 1387

یکی از تغییرات مهم نهاد خانواده تغییر شکل خانواده از خانواده گسترده به خانواده هسته ای است. در همه جوامع می توان خانواده هایی را یافت که جامعه شناسان آنرا خانواده هسته ای می نامند - همان: . - 252 در ایران نیز با آغاز فرایند نوسازی، گسترش روند شهرنشینی، همگانی شدن نظام آموزشی و رشد ارتباطات اجتماعی خانواده نیز دستخوش تغییرات شد - زارع شاه آبادی و ماندنی، . - 276 : 1392خانواده گروهی متشکل از افرادی است که با ازدواج و پیوندهای خونی به یکدیگر پیوسته اند و واحدی اقتصادی تشکیل می دهند که بزرگترها مسئول پرورش و بزرگ کردن کودکان هستند - برینکرهاف و همکاران، . - 399 : 2011

دو نوع اصلی نظام خانواده وجود دارد: خانواده گسترده و خانواده هسته ای . خانواده گسترده خانواده ای است که در آن زوجین و فرزندان شان با سایر خویشاوندان زندگی می کنند - همان - . خانواده هسته ای خانواده ای است که از والدین و فرزندان شان تشکیل یافته است - تیشلر، . - 442 : 2011 در این تحقیق نظام خانواده هسته ای مورد مطالعه قرار گرفته است.به تعبیر ماکس وبر، قدرت عبارت است از توانایی فرد در تحمیل خواست خود بر دیگران با وجود مقاومت آنها - زارع شاه آبادی و ماندنی، :1392 . - 276 قدرت توانایی بالقوه یک عضو برای نفوذ و تسلط بر رفتار دیگری است - مختاری و همکاران، . - 106 : 1392 در این تحقیق قدرت به معنای تصمیم گیری نهایی است.

بر اساس قدرت تصمیم گیری و ساختار قدرت می توان خانواده ها را به دو دسته کلی تقسیم نمود . خانواده های دموکراتیک و خانواده های اقتدارگرایانه. خانواده دموکراتیک خانواده ای است که در آن تعاملات و روابط بین زوجین دو سویه و متقارن است - زارع شاه آبادی و ماندنی، - 279 : 1392 و زن و مرد در تصمیم گیری ها مشارکت دارند . خانواده اقتدارگرایانه خانواده ای است که در آن تعاملات و روابط بین زوجین یک سویه و نامتقارن است - همان - و تصمیم گیری یکطرفه بوده و مرد عامل تصمیم گیری های خانواده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش است که ساختار قدرت در خانواده در ایران از کدام نوع است و چه عواملی در آن نقش دارند.

ایران کشوری در حال گذر از سنت به مدرنیته - مختاری و همکاران، - 103 : 1392 و در حال توسعه است - حافظیان، - 1388 و نیمی از جمعیت آنرا زنان تشکیل می دهد. در این وضعیت ایران درگیر تحولات و تغییرات مرتبط با شرایط حقوقی، اقتصادی و اجتماعی زنان است - مختاری و همکاران، . - 103 : 1392پرداختن به ساختار قدرت در خانواده از چندین منظر اهمیت دار: -1 چگونگی توزیع قدرت در خانواده با رضایت زناشویی و ثبات خانواده ارتباط دارد. بین ساختار قدرت در خانواده و رضایتمندی زناشویی زنان رابطه وجود دارد - ذوالفقارپور و همکاران، . - 31 :1383 عدم توازن و تعادل قدرت در خانواده منجر به طلاق می شود - سفیری و آراسته، - 2 . - 116 :1386

زنان در خانواده، به عنوان یکی از نهادهای مهم و اساسی جامعه، نقش مهم و اساسی در اجتماعی کردن فرزندان دارند. یکی از عوامل اصلی و موثر در اجتماعی کردن و شخصیت پروری کودکان ساختار قدرت در خانواده است - مختاری و همکاران، 103 :1392؛ امینی و همکاران، . - 4 :1392 به نظر رابینسون خانواده مهمترین عامل فرایند اجتماعی شدن است. هیگن نیز معتقد است تربیت و اجتماعی شدن کودک نقش زیادی در رفتار آینده او دارد به گونه ای که ممکن است مانع نوآوری یا پذیرش نو آوری شود. نوع ساخت قدرت در خانواده به بروز رفتارهای متفاوت از سوی کودکان در عرصه اجتماع منجر خواهد شد - زارع شاه آبادی و ماندنی، . - 280 : 1392

امروزه محققان به این نتیجه رسیده اند که در خانواده ای امن و آرام فرزندانی سالم و پویا پرورش می بایند و زن نقش مهمی در این امر دارد. زن تنها زمانی می تواند نقش خود را کامل تر انجام دهد که رضایت مندی زناشویی داشته باشد و تحت سلطه فضای سرکوب گرایانه در درون خانواده نباشد - مختاری و همکاران، -3 . - 103 :1392 هرچه ساختار قدرت و تصمیم گیری در خانواده غیر دموکراتیک تر باشد و سلطه جوی در خانواده بیشتر باشد مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان در جامعه کمتر می شود - ثقفی نژاد و همکاران، . - 29 :1390

-2 مفاهیم و نظریه ها

درک بهتر نظریه ها و دیدگاه های مرتبط با ساختار قدرت در خانواده مستلزم آشنایی با مفاهیم نظری است. بنابراین به مهمترین مفاهیم نظری پرداخته می شود.جنس به خصوصیات فیزیکی بدن مربوط است و به تفاوت های کالبدی متمایزکننده زنان و مردان اشاره دارد - گیدنز، . - 1014 :1387 در مقابل جنسیت به منش و رفتارهای مورد انتظاری اشاره دارد که فرهنگ ها به هر دو جنس نسبت می دهند - برینکرهاف و همکاران، . - 399 : 2011 به سخن دیگر، جنسیت به تمایزات اجتماعی و فرهنگی رفتارهایی اشاره دارد که به مردان و زنان نسبت داده می شوند - کالج اوپن استکس، . - 270 : 2013 این تفاوت ها و تمایزات به خصوصیات کالبدی افراد مربوط نیست بلکه به صورت اجتماعی برساخته می شوند - گیدنز، :1387 - 156 و در راستای آن نقش ها و هویت های اجتماعی مختلف و متفاوتی به مردان و زنان نسبت داده می شود - همان: . - 163

این نقش ها و هویت ها در بسترهای اجتماعی و فرهنگی متفاوت فرق می کند - اسکات، . - 72 :2006 نابرابری جنسیتی عبارت است از تفاوت بین جنسیت ها به لحاظ منزلت، قدرت و اعتبار - همان: . - 997 نابرابری جنسیتی به تفاوت های نظام مند بین مردان و زنان در بسیاری از حوزه ها اشاره دارد که از مشارکت و فرصت های اقتصادی، توانمندی سیاسی، و حصول آموزشی تا سلامتی و آسایش متغیر است - ویلیام و داریتی، . - 277 : 2008کلیشه های جنسیتی نگرش ها و باورهایی در مورد زن و مرد در یک فرهنگ است که در آن یک جنس به لحاظ طبیعی و اجتماعی به جنس دیگر برتری داده شود و اعضای جامعه آنرا بپذیرند - توسلی و سعیدی، . - 141 : 1390 جامعه پذیری جنسیتی فرایندی است که در آن هر یک از جنس ها نگرش ها، ارزش ها و رفتارهای مناسب جنس خود را در یک فرهنگ درونی می کنند - همان: . - 138 نقش های جنسیتی رفتارهای مورد انتظار و وظایفی است که جامعه به هر جنس نسبت می دهد - همان - .

منبع هر خصوصیت، وضع یا دارایی است که به دارنده آن امکان می دهد تا به شخص یا گروه دیگر تاثیرگذار باشد. این منابع می تواند شامل خصوصیات فردی، موقعیت های اجتماعی و منابع مادی باشد - نایبی و گلشنی، . - 139 :1392 قدرت توانایی بالقوه یک عضو خانواده برای تحمیل اراده خود بر دیگران و اتخاذ تصمیم گیری است - مختاری و همکاران، . - 106 : 1392در خصوص تبیین ساختار قدرت و الگوی تصمیم گیری در خانواده پنج دیدگاه اصلی وجود دارد. طبق نظریه منابع، که نمایندگان اصلی آن بلاد و ولف است، تقسیم قدرت در خانواده و پایگاه قدرت زن و مرد در خانواده متاثر از منابع در دسترس هر یک از آنها است - امینی و همکاران، . - 4 :1392 هر چه منابعی که زن و مرد در خانواده در اختیار دارد از قدرت بیشتری نیز برخوردار است - زارع شاه آبادی و ماندنی، : 1392 . - 279 بنابراین توزیع قدرت در خانواده به تملک منابع ارزشمند مربوط است.

تصمیمات زن و شوهر در امور زندگی متاثر از سهم هریک از آنها در منابع است - سفیری و آراسته، . - 121 :1386 به سخن دیگر، بین منابع و قدرت در خانواده رابطه آشکار وجود دارد. تعادل و توازن قدرت در تصمیم گیری های خانواده به نفع کسی است که منابع بیشتری در اختیار دارد - مختاری و همکاران، . - 106 :1392 منابع می تواند شامل خصوصیات فردی، داشتن موقعیت های اجتماعی و داشتن منابع مادی باشد - نایبی و گلشنی، . - 1392 :1392 بلاد و ولف بطور خاص بر منابع درآمد، اشتغال و تحصیلات توجه دارند. هر چه اختلاف منابع اقتصادی و اجتماعی بین زن و مرد بیشتر باشد اختلاف قدرت نیز بیشتر می شود - موحد و همکاران، . - 164 : 1391 متغیرهای دیگری که بر ساختار قدرت و الگوی تصمیم گیری در خانواده تاثیر گذارند فاصله سن، طول مدت ازدواج و تعداد فرزند است. زنانی که در سن پایین ازدواج می کنند از قدرت کمتری برخوردارند.

زیرا فرصت لازم تحصیلات بالاتر، اشتغال و استقلال مالی و فکری را از دست می دهند. در طول ازدواج فاکتورهای واقع گرایانه بر تعادل قدرت تاثیر می گذارد و این شامل منابعی است که هر یک از زوجین با خود به خانواده آورده است. زنان دارای فرزند به منابع خارجی کمتری دسترسی پیدا می کنند و در نتیجه قدرت شان از زنان بدون فرزند کمتر است - موحد و همکاران، . - 164 : 1391طبق نظریه مبادله، که نمایندگان اصلی آن پیتر بلا و هومنز است، ماهیت و ریشه تضاد و قدرت در ارائه خدمات ارزشمند یکطرفه است - امینی و همکاران، . - 4 :1392 در یک خانواده تعادل و توازن قدرت در تصمیم گیری به نفع آن کسی است که منابع و امکاناتی را که سایر اعضای خانواده جهت رفع نیازها و رسیدن به اهداف شان به آنها نیاز دارند در دست دارد. بنابراین رفتار اجتماعی نوعی مبادله کالا است که کالاهای مادی و غیر مادی مانند سمبل ها، حیثیت و اعتبار را دربر می گیرد. به سخن دیگر، طبیعت نامتعادل بیشتر مبادله ها منشا پیدایش قدرت