بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حا ضر به عنوان یکی از پژوهش هایی که در حوزه ی قدرت انجام گرفته، دغدغه ی بررسی رابطه ی قدرت را در یکی از مهم ترین نهادهای اجتماعی که همان خانواده می با شد، دا شت. پژوهش حاضر در پی آن بود تا دریابد آیا الگوهای قدرت تصمیم گیری در خانواده که از سوی جامعه شناسان ارائه شده است در جوامع بزرگی چون شهر تهران صدق می کند یا نه. بدین منظور با استفاده از نظریه ی منبع که برآمده از دل نظریه ی مبادله است و با استفاده از روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه به دنبال یافتن پاسخ سوالات خود برآمدیم. لازم به ذکر است که حجم نمونه ی تحقیق را 350 تن از زنان شاغل و خانه دار شهر تهران تشکیل می دادند که از طریق نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای به طور تصادفی انتخاب شده بودند. از نگاه نظریه ی منبع، اشتغال، تحصیلات، منزلت شغلی، مالکیت و دارایی شخصی از جمله منابعی هستند که موجب افزایش قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده می شوند.
این محققان حوزه هایی را مطرح کردند و در تلاش بودند تا تأثیر منابع ذکر شده را بر حوزه ها بسنجند. ما نیز در این تحقیق بر آن بودیم تا تأثیر منابع زنان را بر قدرت تصمیم گیری زنان در حوزه های مشخص بسنجیم. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که بیشترین قدرت تصمیم گیری زنان در حوزه ی مربوط به اشتغال و تحصیل است و کمترین آن مربوط به حوزه ی امور مربوط به ظاهر زن مان ند نحوه ی ل باس پوشیدن و آرایش کردن و خرید و فروش ماشین است. از سوی دیگر پژوهش نشان داد که قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده در سطح بالایی قرار دارد و میان اشتغال، تحصیلات و دارایی شخصی زنان با افزایش قدرت تصمیم گیری در خانواده رابطه ی مستقیم و مثبت وجود دارد اما میان درآمد و منزلت شغلی با قدرت تصمیم گیری در خانواده رابطه ای وجود ندارد.
واژگان کلیدی:اشتغال زنان، تصمیم گیری، تحصیلات، منزلت شغلی، درآمد، قدرت، خانواده.
طرح مساله
خانواده یکی از تاثیر گذارترین نهادهای اجتماعی است. به دلیل اهمیت و نق شی که خانواده در تداوم و سلامت جامعه دا شته ا ست، بسیاری از محققان اجتماعی به بحث و تبادل نظر در این حوزه پرداخته اند. از نظر صاحب نظران حوزه خانواده نکته ای که در خصوص خانواده مبرهن است، این است که خانواده نیز همچون سایر نهادهای اجتماعی در طول تاریخ بر اثر عوامل گوناگون دستخوش تغییر و تحول شده است. یکی از مهمترین عواملی که در طول تاریخ در سطحی وسیع موجب تغییر در کارکرد و نقش اعضای خانواده شد، انقلاب صنعتی است. وقوع انقلاب صنعتی موجب تغییر در ساختار خانواده و به دنبال آن وظایف و نقش های سنتی شد که زنان تا پیش از آن بر عهده دا شتند.
با دگرگونی در ساخت خانواده، شکل کنش متقابل میان زن و شوهر و نقش هایی که آنان در نظام اجتماعی تعریف شده بود، تغییر کرد. دگرگونی های اجتماعی و تحول در الگوهای زندگی جوامع شهری و ورود زنان به اجتماع موجب تغییر و تحول در نگرش افراد در توزیع نقش ها و به دنبال آن توزیع قدرت در خانواده شده ا ست - مهدوی:29، . - 1382 به طور کلی این دگرگونی ها از یک سو بر آگاهی زنان نسبت به حقوق فردی و اجتماعی خود تاثیر گذاشت و از دیگر سو باعث ایجاد تغییراتی در نگرش سنتی مردان نسبت به توانایی ها و نقش زنان در خانواده و جامعه گردید. به دنبال این دگرگونی ها ساختار خانواده از ابعاد مختلف به ویژه از لحاظ توزیع قدرت و نوع اقتدار حاکم بر آن و همچنین از نظر تقسیم کار سنتی دستخوش تغییر گردید.
ورود صنعت و فنآوری جدید به ایران و تغییرات اقتصادی و اجتماعی حاصل از آن، جامعه و خانواده ایرانی را نیز دچار تغییر و تحول کرده است. حضور بارز زنان در عرصه تحصیل و اشتغال و پیشرفت در این حوزه ها، پدیده جدیدی است که جامعه ایرانی در دهه های اخیر با رو به رو است . شکل مسلط خانواده در ایران تا چند دهه قبل به شکل خانواده گسترده بود. خانواده ای که مذهب، سنت و شیوه تولید کشاورزی مبانی آن را تشکیل می داد. خانواده ایرانی براساس پدر تباری، پدر مکانی و برتری جنس مذکر استوار بود. سازمان منسجمی داشت که زیر نظر پدر خانواده اداره می شد.
در شهر، روستا و جوامع شهری خانواده واحد تولید و مصرف بود و روابط اع ضای خانواده بر سل سله مراتبی محکم ا ستوار بود. پیامدهای ورود صنعت و فن آوری های جدید به همراه آشنایی با فرهنگ غرب، عبارت بود از تغییرات ساخت اختصاصی خانواده، رواج شهرنشینی، گسترش آموزش همگانی و دخالت بیشتر دولت در تنظیم روابط اقتصادی و اجتماعی مردم. این عوامل باعث تغییراتی در شکل و ساخت خانواده به ویژه در شهرها شد. به نحوی که امروز شاهد پدیدار شدن شکلهای گذار میان خانواده سنتی و جدید در ک شور هستیم - بهنام: 34، . - 1340 همان طور که پیشتر اشاره کردیم خانواده از تاثیرپذیرترین نهادهای اجتماعی است که تحولات جامعه را در خود منعکس می کند، از این رو باید انتظار داشت در کشور ما نیز نقش های زنان در خانواده به دلیل حضور در اجتماع و فعالیت های اقتصادی و اجتماعی و مسئولیت های جدیدی که در جامعه برعهده دارند، تغییر شگرفی کرده باشد.
با این وجود آن چه که موجب تردید در این امر می شود این نکته ا ست که خانواده ایرانی در صد سال اخیر در کشاکش فرهنگی میان الگوهای سنتی و مدرن قرار دا شته ا ست " در این ک شاکش فرهنگی ، ارز شها و رفتارها نیز در خانواده ها دچار دگرگونی شده اند. بسیاری از رفتارهای ثابت و دیرین خانوادگی کم رنگ شده و رفتارهای دیگری به جای آن نشسته اند" - قندهاری: 16، . - 1382 اما این که چه ارزشها و رفتارهایی در خانواده به دلیل حضور زنان در اجتماع دستخوش تغییر و تحول شده مساله ای در خور توجه و تامل است. به طور کلی باید گفت که مساله قدرت در خانواده یکی از چالش برانگیز ترین مباحث در حوزه خانواده است.
در خانواده سنتی ایرانی، پدر به عنوان نان آور خانواده، ریاست خانواده را بر عهده داشت و تمرکز قدرت نیز در دست او بود. این امر به لحاظ قانون شرع کاملا پذیرفته شده بود. با گذشت زمان و تحول در زمینه های اجتماعی و اقتصادی و به دنبال آن ح ضور زنان در اجتماع و شرکت در امور اقت صادی و اجتماعی، انتظار می رود تا قدرت از دست پدر به عنوان تنها نان آور خانواده خرج شده و زنان نیز تا اندازه ای در این قدرت سهیم شوند. از این رو سوال اصلی تحقیق حاضر عبارت است از اینکه چه عواملی بر قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده نقش دارد؟
مروری بر ادبیات تحقیق
تأثیر اشتغال زنان بر تقسیم کار در شهر شیراز پژوهشی است که با هدف بررسی اثرات اشتغال زنان بر تقسیم کار سنتی انجام شد. نتایج به د ست آمده ن شان می دهد که میان تح صیلات و درآمد مردان با همکاری آن ها در امور خانه رابطه ای وجود ندارد.اما میان ا شتغال و تح صیلات زنان با همکاری مردان در امور خانه رابطه معناداری وجود دارد و به طورکلی با زنان شاغل و تحصیل کرده بیش از زنان خانه دار همکاری به عمل می آید - عنایت: 141، . - 1367محققان در مقاله بررسی امکانات و مشکلات اشتغال زنان در شهرستان شیراز به این نتیجه رسیدند که مشارکت زنان شاغل در تصمیم گیری های خانواده بیشتر از زنان غیرشاغل است.
درواقع، در خانواده هایی که زنان شاغل اند، تصمیم گیریعموماً توسط زن و شوهر، به طور مشترک، انجام می شود. البته در خانواده هایی که زنان خانه دارند هم تقسیم وظیفه ای درباره تصمیم گیری ها وجود دارد؛ بدین معنا که ت صمیم گیری درباره اموری که به سرنو شت خانواده بستگی دارد بیشتر به مردان واگذار می شود، اما در مواردی که به اداره منزل و تحصیل فرزندان مربوط می شود، این زنان هستند که نقش اصلی را برعهده دارند - زاهدانی: 27، . - 1371در مقاله ای با عنوان تحلیلی بر قدرت ت صمیم گیری زنان مجرد و متأهل که به برر سی قدرت ت صمیم گیری 200 زن متأهل و مجرد در کشمیر پرداخته شد، نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که میان قدرت ت صمیم گیری زنان با سطح تح صیلات آنان رابطه م ستقیم وجود دارد.
همچنین محققان بر این باورند که قدرت تصمیم گیری زنان مجرد و متأهل در یک سطح قرار دارد و هر دو گروه زنان از قدرت تصمیم گیری پایینی در خانواده برخوردارند و به شدت به تصمیمات شوهر یا اعضای خانواده وابسته اند - Jan: 34-50, . - 2008همچنین، در مقاله ای با عنوان زنان و قدرت تصمیم گیری در خصوص بارداری که از سوی دو تن از محققان هندی در شهر اداشا بر زنان 15 تا 49 ساله ساکن شهر انجام شد، نتایج نشان داد که به دلیل تسلط فرهنگ حاکم بر خانواده های ساکن شهر، زنان، اعم از شاغل یا خانه دار، از قدرت تصمیم گیری پایینی در خصوص باروری برخوردارند و در این خصوص تابع همسران خود هستند . - Bhaswati: 233,2011 -
در تحقیقی با عنوان رابطه قدرت در خانواده ، 500 خانواده ساکن سیاتل و واشنگتن بررسی شدند.نتایج تحقیق نشان داد که رابطه قدرت در خانواده ها، به دلیل ح ضور اجتماعی و ا شتغال زنان، به نفع زنان تغییر کرده است . - Miller: 2008 - در مقاله ای با عنوان تصمیم گیری زنان خانه دار روستایی و شهری در نیکاراگوئه ، محقق به این نتیجه ر سید که فعالیت و م شارکت زنان در مواردی بیش از درآمد بر قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده تأثیر می گذارد، اما از سوی دیگر ایدئولوژی های حاکم نیز قدرت تصمیم گیری زنان را محدود می کند. از سوی دیگر، محقق بر این باور بود که قدرت ت صمیم گیری زنان در شهر بی شتر از رو ستا ست، زیرا امکان م شارکت اقت صادی زنان در مناطق شهری بی شتر از مناطق روستایی است . - Bradshaw:2013 -
چارچوب نظری تحقیق
چارچوب نظری تحقیق حاضر از نظریه منبع اتخاذ شده است. نظریه منبع نخستین بار توسط بلاو و ولف در دهه 1960 مطرح شد. نظریه پردازان این د ید گاه بر آن بود ند تا راب طه قدرت را بطور اخص در خانواده مورد مطالعه قرار دهند. چارچوب ا صلی نظریه منبع برگرفته از نظریه مبادله می باشد. براساس نظریه مبادله، در مبادله اجتماعی میان افراد " کنترل خدمات یا منابعی که هیچ بدیل دیگری بر آنها متصور نیست منبع و منشا قدرت است " . - توسلی: 432، . - 1384 بر همین ا ساس نظریه منبع فرض ا صلی خود را بر این قرار داده که در خانواده مردان از آن جا که معمولا منابع بیشتری در اختیار دارند از قدرت افزون تری نسبت به زنان برخوردارند و پاداش های بیشتری در اخت یار دار ند.
این محق قان در م طال عه ای در سال 1960 در شهردیترویت به بررسی صحت و سقم تئوری خود پرداختند. به همین منظور آنها 8 حوزه تصمیم گیری را مشخص نموده و از پاسخگویان خواستند به این پرسش پاسخ دهند که در هر یک از این حوزه ها چه کسی - زن، شوهر یا هر دو مشترک - تصمیم گیری نهایی را بر عهده دارند. حوزه های هشت گانه مورد نظر بلاو و ولف عبارتند از: -1 خرید اتومبیل -2 خرید وسایل خانگی -3 نوع خانه م سکونی -4 ا شتغال زن در خارج از خانه -5 نوع شغل هم سر -6 میزان پول هفتگی برای خرید مواد غذایی -7 انتخاب پزشک معالج-8 چگونگی و محل گذراندن اوقات فراغت - پناهی: 26، . - 1384 بر این ا ساس بلاو وولف حوزه های ه شت گانه را بعنوان شاخص های عملی برای تعیین و ت شخیص قدرت ت صمیم گیری هریک از زوجین به کار گرفتند. برر سی های بلاو و ولف ن شان داد که " توزیع قدرت در خانواده تا حدی به تملک منابع ارزشمند برمی گردد تا به نقش های جن سیتی سنتی" - صبوری: 27، . - 1382
بنابر نتایج حا صله " هر چه مرد از پایگاه شغلی، میزان درآمد و سطح تح صیلی بالاتری ن سبت به زن برخوردار با شد، در خانواده از قدرت بی شتری برخوردار است. نتایج حاصل در مورد زنان نیز به تایید این موضوع پرداخت که اشتغال آنان، سبب افزایش قدرت ایشان در مقایسه با زنان غیر شاغل می گردد" . - هاید: 187، . - 1387قدرت در خانواده یکی از مفاهیم مهم در مطالعات خانواده است. یکی از رایج ترین تعاریف در خصوص قدرت را ماکس وبر ارائه کرد. از نظر وبر " قدرت فرصتی است که در چارچوب رابطه اجتماعی وجود دارد و به فرد امکان می دهد صرف نظر از پایه ای که قدرت مذکور بر آن استوار است اراده اش را حتی به رغم مقاومت دیگران بر آن ها تحم یل ک ند" - وبر:139 ، . - 1374 قدرت یا ه مان توا نایی تحمیل اراده خود بر دیگران را می توان در دو سطح خرد و کلان بررسی کرد.
در سطح کلان با قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی و...روبه رو هستیم و در سطح خرد قدرت شامل قدرت پدر بر فرزند، شوهر بر زن، کارفرما بر کارمند و ... می شود. در این پژوهش قدرت را در سطح خرد یا فرد گرایانه مورد بررسی قرار می دهیم . در سطح فرد گرا یا نه می توان قدرت را " توان به اجرا گذاشتن جر یان دلخواهی از کنش به رغم مقاومت دیگران و بدون توجه به نیازهای دیگران" - لاجوردی: 11، - 1376 تعریف کرد. در این م یان قدرت خانگی را می توان یک خا صیت یا صفت در یک سی ستم خانوادگی تعریف کرد که براساس آن فرد یا افرادی توانایی - بالقوه یا بالفعل - برای تغییر رفتار اع ضای دیگر خانواده دارند - قندهاری: 44، . - 1377 قدرت خانگی را می توان در سه سطح مورد بررسی قرار داد: -1 پایه های قدرت خانگی -2 منابع قدرت خانگی -3 نتایج قدرت خانگی - همان، . - 46
سوالات تحقیق
-1 آیا میان تحصیلات زنان با قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده رابطه وجود دارد؟
-2 آیا میان منزلت شغلی زنان با قدرت ت ص صمیم گیری آنان در خانواده رابطه وجود دارد؟
-3 آیا میان درآمد زنان با قدرت تصمیم گیری آنان در خانواده رابطه وجود دارد؟
-4 آیا میان دارایی وتملک شخصی زنان با قدرت تصمیم گیری آنان در خانواده رابطه وجود دارد؟
-5 آیا میان اشتغال زنان با قدرت تصمیم گیری آنان در خانواده رابطه وجود دارد؟
روش تحقیق
روش مطالعه در این تحقیق، پیمایش است؛ و جامعه آماری تحقیق بنا بر ضرورت موضوع شامل زنان شاغل و غیر شاغل بین 30 تا 50 ساله شهر تهران می باشد. حجم نمونه مورد مطالعه شامل 350 نفر است. شیوه نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای می باشد. خوشه های نهایی شامل 50 بلوک می باشد که متناسب با حجم بلوک های موجود از نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. در مرحله بعد فهرستی از زنان موجود در بلوک های انتخاب شده تهیه گردید و در گام بعدی براساس نمونه گیری تصادفی در هر بلوک 7 زن انتخاب شد و با آنان م صاحبه به عمل آمد. قبل از تهیه پر س شنامه نهایی، ابتدا به منظور پیش آزمون 400 پر س شنامه بین اع ضای نمونه توزیع شد و پس از بررسی پایایی و روایی و حذف گویه های مبهم و نامناسب، پرسشنامه نهایی تدوین گردید. تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS صورت گرفته است. در تحلیل داده ها از جداول توزیع یک متغیره و مقایسه میانگین ها، آزمون های پیرسون، F ، اتادو و انوا استفاده شده است.
یافته های تحقیق
این پژوهش به بررسی 350 نفر از زنان شاغل و خانه دار 30 تا 55 ساله شهرتهران می پردازد. به منظور سنجش دقیق تر، گروه های سنی 5 ساله ت شکیل شد. داده های جمع آوری شده برای متغیر سن نشان می دهد حدود یک سوم پاسخگویان در گروه سنی - 30 34 قرار گرفته اند که بیش ترین فراوانی را نیز به خود اختصاص داده اند. این طبقه از پاسخگویان حدود 29/1 درصد از کل پاسخگویان را تشکیل می دهند. گروه 50-54 ساله نیز با 13/1 درصد کمترین میزان پاسخگویان را دربرمی گیرد. همچنین بر اساس داده های به دست آمده می توان گفت که 33/7 درصد پاسخگویان تحصیلات لیسانس دارند و کمترین فراوانی نیز به سطح تحصیلی بی سواد با 1/1 درصد مربوط می شود.
از حیث اشتغال، افراد مورد م صاحبه به دو د سته شاغل و غیر شاغل تق سیم شدند. برر سی و ضعیت شغلی حجم نمونه ن شان می دهد که تعداد افراد شاغل و غیر شاغلتقریباً با یکدیگر برابر ا ست. تعداد افراد شاغل 176 نفر و غیرشاغل 174 نفر است. برای سنجش درآمد، حقوق و درآمد افراد به4 دسته تقسیم شد. بررسی میزان درآمد پاسخگویان نشان می دهدتقریباً نیمی از اعضای حجم نمونه 45/5 درصد، درآمد بین600 -300 هزار تومان دارند.کمترین میزان درآمد نیز به گروه درآمدی کمتر از 300 هزارتومان با میزان 11/7 درصد تعلق می گیرد. همچنین در این پژوهش، منزلت شغلی به سه د سته منزلت شغلی پایین - مشاغلی چون آبدارچی، دستفروش، سیگارفروش، و.. - ، منزلت شغلی متوسط - شاغلی چون نقاش، خبرنگار، پرستار، حسابدار، و.. - ، و منزلت شغلی بالا - مشاغلی چون ا ستاد دان شگاه، قا ضی، دکتردارو ساز، مهندس شیمی، و... - تق سیم گردید - نایبی: 75، . - 1381 بر طبق داده ها بیش از سه چهارم - 80 در صد - از پا سخگویانی که شاغل بودند، منزلت شغلی متو سطی
