بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به ضرورت ارتباط بین امامعلیهالسلام و شیعیان و گستردگی سرزمینهای اسلامی و پراکندگی جمعیت شیعه و به انضمام دشواری رفت و آمد شیعیان با امامعلیهالسلام بدلیل وجود خفقان عباسی از طریق حصر یا تحت نظر داشتن امامعلیهالسلام، لزوم وجود شبکه وکالت جهت انجام امور شیعیان در غیاب امامعلیهالسلام اقتضا می کرد. شبکه وکالت توسط امام صادقعلیهالسلام فعالیت خود را آغاز کرد و پس از حدود دو قرن فعالیت با شروع غیبت کبری به کار خود پایان داد.
نگارنده معتقد است به لحاظ تاریخی، تکامل شبکه وکالت توسط امام هادیعلیهالسلام انجام شد و ایشان از این طریق شیعیان را برای ورود به عصر غیبت امام دوازدهم عجلااللهفرجهالشریف آماده کردند و همچنین امام هادیعلیهالسلام با مدیریت مالی شبکه وکالت شخصا بر دریافت حقوق مالی شیعیان ازجمله خمس، زکات، صدقات، نذورات، موقوفات، هدایا که به وسیله وکلای امام در نواحی مختلف کشور اسلامی، انجام میشده است، نظارت داشته است.
در این پژوهش در پی این هستیم که عوامل تشکیل، ساختار، شیوه عملکرد، محدوده جغرافیایی و نظامدیریّت مالی و غیر مالی شبکه وکالت به انضمام اسامی وکلای امام هادیعلیهالسلام و دستورالعملهای ایشان به آنها را مورد بررسی قرار دهیم. در این مقاله که به روش کتابخانهای و جمعآوری و تجزیه و تحلیل دادههاست مؤلف بر آنست که تا از این رهگذر شناختی مناسب نسبت به شبکه وکالت در عصر امام هادیعلیهالسلامو بررسی نظام مدیریّت مالی که موضوع این نوشتار است بوجود آید.
مقدمه
علی رغم تلاش فراوان بنی عباس برای حذف خاندان اهل بیت از صحنههای سیاسی و اجتماعی، و دستگیری و کشتار اصحاب ائمه، روز به روز دامنه نفوذ امامان معصوم گسترش یافت. بیتردید افزایش روز افزون شیعیان و گسترش معارف اهل بیت درنواحی دور دست جهان اسلام، در شرایطی که امامان شیعه به شدت تحت نظر و کنترل به سر میبردهاند، حاکی از آن است که یک شبکه منسجم و قوی و در عین حال بسیار مخفی در شیعه وجود داشته است، که به طور دقیق مواضع سیاسی و اجتماعی و... مکتب را برای شیعیان تبیین میکرده و پیوند عمیق عاطفی بین شیعیان و امامان معصومشان ایجاد میکرده است.
گرچه کشف تمام زوایای پنهان شبکه اطلاعاتی و عملیاتی شیعه در آن عصر بسیار دشوار و شاید غیر ممکن است، ولی سرنخ هایی از برخی روایات و کتب معتبر تاریخی و رجالی وجود دارد که به وضوح وجود چنین شبکه سرّی را فاش میکند. در مقاله حاضر تلاش می شود که با توصیف و تحلیل دادههای تاریخی، علاوه بر مراحل شکل گیری و عوامل پیدایش شبکه وکالت، محدوده جفرافیایی و ساختار و شیوه عملکرد وکلای امام را مورد بررسی قرار داده و به پرسش اصلی در این مقاله که نقش شبکه وکالت در دوره امام هادیعلیهالسلام و نظام مدیریّت مالی شبکه - خمس، هدایا، زکات، موقوفات و... - چگونه بوده است؟ پاسخ داده شود.
همچنین به این سؤالات پاسخهای مستندی داده شود از جمله حقوق مالی شیعیان چگونه اخذ و در چه راههایی مصرف میگردید؟ منابع مالی شبکه از چه راهی تامین میگردید؟ آیا شبکه وکالت علاوه بر امور مالی فعالیتهای دیگری هم داشتند؟ با توجه به نزدیک بودن عصر امام هادیعلیهالسلام به زمان غیبت، شبکه وکالت چه نقشی نسبت به غیبت امام زمانعلیهالسلام و ورود شیعیان به این دوره داشته است؟موضع و برخورد حکومت عباسی نسبت به این شبکه چه بوده است؟ اسامی وکلا ی امام هادیعلیهالسلام و ساختار و شیوه عملکرد آنان چگونه بوده است؟
روش انجام این مقاله کتابخانه ای و با توجه به تاریخی بودن موضوع، روش تاریخی و از نوع تحقیق بنیادی است. هدف از انجام این مقاله تبیین سیره عملی امام هادی علیهالسلام و نقش ارتباط امام هادیعلیهالسلام با شیعیان در تمامی نقاط شیعی از طریق شبکه وکالت است. نتایج این پژوهش می تواند غلط بودن نگرش کسانی که سعی در معرفی امامعلیهالسلام به عنوان فردی منعزل و برخورد وی منفعلانه است را نشان دهد. پژوهشهای تاریخی مرتبط با تاریخ امامانعلیهالسلام به خصوص امام هادیعلیهالسلام همواره زوایایی از سیره سیاسی، اجتماعی آنان را برای ما روشن می کنند. مطالعه شبکه وکالت امام هادیعلیهالسلام، به دلیل این که فوایدی همچون شناخت بهتر سیره امامعلیهالسلام و الگوهای زندگی سیاسی، اجتماعی آنان را همراه دارد برای ما شیعیان ضرورت دارد.
جهت پژوهش پیرامون شبکه وکالت در ابتدا لازم بود اسامی کسانی که از طرف امام هادی علیهالسلام به سمت وکالت منصوب شدند از متون استخراج گردد. به همین خاطر منابع اصلی رجالی شیعه مانند رجالکشی، رجالنجاشی، رجال و فهرست شیخ طوسی، و... مورد بررسی قرار گرفت و همچنین از متون تاریخی و روایی که تقریبا به این بحث مرتبط بودند مانند اصول کافی از کلینی، اثبات الوصیه از مسعودی، الغیبه از شیخ طوسی، مناقب آل ابیطالب از ابن شهر آشوب و... استفاده شده است.
در سابق اثر مستقلی که دقیقا مرتبط با موضوع این مقاله باشد ارائه نگردیده است اما در پژوهشهای اخیر، آثار مستقلی درباره شبکه وکالت ائمه وجود دارد که میتوان به بخشی از کتاب تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجلااللهفرجهالشریف نوشته جاسم حسین و کتاب سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمهعلیهمالسلام، نوشته محمدرضا جباری اشاره کرد. برکتاب اخیر نقدهای نیز وارد شده است. هر چند که این دوکتاب از منابع مورد استفاده نگارنده بوده است اما رویکرد مطالب این دو کتاب کمتر در مورد عصر امام هادیعلیهالسلام که موضوع نگارش این مقاله است میباشد.
.1 مفهومشناسی وکالت
یکی از معانی وکالت در لغت به معنای ناتوانی از انجام مستقیم یک کار است - ابن فارس، 1387ش، ج. - 136 :6 در منابع فقهی برخی وکالت را چنین تعریف کرده ان: وکالت، یعنی تفویض و واگذاری امری به دیگری، برای آن که در زمان حیاتش آن را انجام دهد - نجفی، 1396ق، ج347 :27؛ خمینی، 1417ق، ج. - 39 :2 با توجه به کاربرد لغوی و اصطلاحی واژه وکالت، چنین استنباط میشود که در این واژه ناتوانی از انجام مستقیم کار نهفته است، یعنی موکل زمانی به تعیین وکیل اقدام می نماید که خود، به خاطر اسبابی، قادر به انجام مستقیم کاری نباشد، گرچه مجاز به انجام آن کار هست، و اختیار انجام آن نیز، با تعیین وکیل، از او ساقط نمیشود.
از این رو، امامان شیعهعلیهالسلام نیز برای انجام کارهایی وکیل تعیین میکردند که به صورت مستقیم قادر به انجام آن نبودند. اقداماتی، نظیر ارتباط با شیعیان مناطق دوردست و جمعآوری وجوه شرعیه از جمله اموری بود که امامانعلیهالسلام برای انجام آنها از وکیل استفاده می کردند. امامعلیهالسلام همین واژه را برای وکلا به کار میبردند، چنان که امام هادیعلیهالسلام نامهای توسط ابوعلی بن راشد به پیروان خود در بغداد، مدائن، عراق و اطراف آن فرستاد و طی آن مرقوم فرمودند: "قد اقمت ابا علی بن راشد مقام علی بن الحسین بن عبد ربه ومن قبله من وکلایی... " من ابوعلی بن راشد را به جای علی بن حسین بن عبدربه و وکلای قبلی خود برگزیدم. - طوسی، 1417ق: 513 و - 514
