بخشی از مقاله
چکیده:
کاهش نزولات جوی ، رشد جمعیت و شرایط خاص جغراقبایی ایران سبب گردیده اند که مدیران کشوربیش از پیش به کنترل و مهار آبهای سطحی توجه نموده و ساخت سد را به عنوان یک عامل راهبردی در دستور کار خود قرار دهند. صنعت سد سازی ، از فن آوری و پیچیدگیهای خاص در طرح و اجرا ، برخوردار است . از دید اجرایی ، وسعت کارگاهها و تنوع فعالیتهای عمرانی سبب می گردند که دست اندرکاران طرح ، توجه خاصی به مکانیزم کنترل پروﮊه و نیز سازمان و روش اجرای مناسب ، نمایند. اهمیت این عوامل به حدی است که می توان میزان موفقیت هر طرح عمرانی را در میزان دستیابی به این اهداف خلاصه نمود.
می توان هنر بزرگ مدیران طرحهای عمرانی را درشناخت و درک صحیح عملیات ، موضوع پیمان ، تجزیه و تفکیک عملیات ، تدوین روشهای اجرائی درست و ایجاد سازمان فنی و اجرائی مناسب ، ارزیابی نمود.راهبری چنین سازماندهی بدون داشتن انگیزه های قوی و مشترک آسان نخواهد بود . مدیران پروﮊه باید با درک صحیح و عمیق از فرهنگ و اعتقاد کارکنان ، روابط درون سازمانی را به نوعی تنظیم نمایند که ضمن تبین دقیق حدود وظائف ، از انجام کارهای موازی اجتناب گردد.
مقاله حاضر ، نگرشی است بر نقش و اهمیت سازمان اجرائی در ساخت سدها که در این خصوص و به عنوان مطالعه موردی از تجربیات بدست آمده در سد عظیم کرخه ، استفاده شده است. در این مقاله سعی شده است ، عوامل موثر بر پیشرفت اجرائی طرح مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد . از اینرو مقدمتا به تاثیر نقش و هماهنگی فی ما بین ارکان پروﮊه - کارفرما ، مشاور ، پیمانکار - پرداخته شده است و با این دید سازمان اجرائی مطلوب و کار آمد و عوامل موثر بر آن مورد بررسی قرار گرفته است .
توجه به ریسک و میزان خطر پذیری در پروﮊه و نحوه برخورد با پدیده های اتفاقی نیز از دیگر مواردی است که در این مقاله به تفضیل به آن پرداخته شده است. نقش هماهنگی ارکان پروﮊه - کارفرما ، مشاور، پیمانکار - در هدایت و پیشبرد صحیح آن در هر پروﮊه عمرانی ، تعاریف حقوقی شرح وظایف سه رکن اساسی هر پروﮊه را - کارفرما ، مشاور ، پیمانکار - به خوبی مشخص کرده اند.اما با نگاهی گذرا به سوابق برخی از طرحهای عمرانی کشور ، به راحتی عدم موفقیت در اجرای کامل این تعاریف مشخص می گردد.
وضعیت اجرائی چنین پروﮊه هایی گویای این مطلب است که دو عامل کمینه نمودن هزینه و بهینه نمودن برنامه زمان بندی طرح ، کمتر از وضعیت مطلوب و منطقی برخوردار بوده است.از اینرو دور از ذهن نیست اگر وظایف اصلی ارکان یک پروﮊه را ، ایجاد هماهنگی در ساختار اجرائی طرح و نهایتاﹰ دستیابی به دو عامل اساسی یاد شده بدانیم . به طور خلاصه می توان دسترسی به این مهم را در سه گزینه زیر مشاهده نمود:
۱ توجه به مهارت فنی و حرفه ای ارکان پروﮊه به عنوان ملاک اصلی درگزینش مسئولین هر رکن.
۲ توجه و التزام کامل به شرح وظائف و ایجاد سیستم کنترلی در حین اجراﺀ.
۳ ایجاد محیط کاری پویا با توجه به روحیات ملی و مذهبی در بین تمامی دست اندر کاران طرح .
بطور کلی اولین رکن هر پروﮊه عمرانی را کارفرمای طرح تشکیل میدهد. کارفرما مسئولیت کامل پروﮊه را در طی زمان اجرا و بهره برداری بر عهده دارد.عمده ترین وظائف کارفرما را می توان پیش بینی منابع مالی لازم و انتخاب مجری طرح بر شمرد.انتخاب صحیح مجری طرح که خود در چار چوب قوانین موجود ، وظیفه انتخاب مشاور و پیمانکار طرح را برعهده دارد ، از مهمترین عوامل موفقیت هر طرح عمرانی محسوب می گردد.
طرح عظیم سد مخزنی کرخه که به واسطه میزان هزینه انجام شده و نیز وجود مسائل فنی خاص از جمله بزرگترین و مهمترین پروﮊه های عمرانی و ملی کشور محسوب می گردد ،از مسائل فوق مستثنی نبوده است. نگاهی به عامل زمان و هزینه صرف شده برای این پروﮊه نشان می دهد که دو عامل کمینه نمودن هزینه و بهینه نمودن برنامه زمان بندی ضمن رعایت مسائل فنی ، به خوبی رعایت شده است.
گفتنی است عملیات اجرای سد مخزنی کرخه که نیاز به ۰۰۰،۰۰۵،۲۳ متر مکعب خاکریزی و۰۰۰،۷۴۳،۱ متر مکعب بتن ریزی داشته است ، در حالی یکسال زودتر از برنامه زمان بندی مصوب طرح پایان یافته است که از دیدگاه مالی ، هزینه واحد عملیات اجرایی در این پروﮊه ، نسبت به هزینه های معمول در جامعه مهندسی کشور از پائین ترین سطح ممکن برخودار بوده است. شکی نیست که طرح کرخه این موفقیت ملی را ،مدیون رعایت کامل اصول مطروحه و نهایتاﹰ ایجاد هماهنگی فنی فی مابین ارکان پروﮊه می باشد که بی تردید نقش مسئولین کلان طرح در ایجاد چنین سازمانی قابل ستایش است.
امید می رود با انتقال صحیح این دستاوردها به بخش جوان مهندسی کشور ، بیش از پیش شاهد شکوفائی صنعت عمرانی کشور باشیم. ویژگیهای ساختگاه سد کرخه و تاثیر آن بر طراحی و انتخاب روش های اجرایی متناسب ویژگیهای ساختگاه هرسد تأثیر زیادی بر جا نمایی ، نوع سازه و پیچیدگی و تنوع عملیات اجرایی دارد که ساختگاه کرخه نیز از این اصل مستثنی نیست . سد مخزنی کرخه در حدود 21 کیلومتری شمال غربی اندیمشک ، در استان خوزستان و بر روی رودخانه کرخه احداث شده است .
رودخانه کرخه سومین رودخانه پر آب ایران بعد از رودخانه های کارون و دز محسوب می شود. این رودخانه از مناطق میانی و جنوب غربی رشته کوههای زاگرس در نواحی غرب و شمال کشور سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی حدود ۰۰۹ کیلومتر در امتداد شمال به جنوب در مرز مشترک ایران و عراق به مرداب هور العظیم می ریزد. متوسط حجم آبدهی سالانه آن ۷۷۱ متر مکعب در ثانیه و متوسط حجم آب سالیانه رودخانه کرخه ۵/۵ میلیارد متر مکعب می باشد.
محور سد در دره ای باز به عرض حدود ۰۰۰۱ متر واقع شده و جناحین سد به طول ۰۰۰۱ متر از هر طرف نیز بر روی ارتفاعات گسترش یافته است تا بتواند حجم مخزن مورد نیاز را فراهم آورد . بدین ترتیب طول تاج این سد به ۰۰۱۳ متر رسیده است. پی سد از نظر زمین شناسی تناوبی است از لایه های کنگلو مرای بختیاری و لایه های گل سنگی - ماداستون - . لایه های گل سنگی کاملاﹰ نفوذ ناپذیر و لایه های کنگلو مرایی بر حسب اندازه دانه ها ، وجود یا عدم خمیره - سیمانتاسیون - از نظر هیدرولیکی و نفوذپذیری عملکردی بسیار متفاوت دارند. بطور مثال در بخشهایی از این لایه ها ، دانه ها تقریباﹰ هم اندازه و بدون خمیره در کنار یکدیگر قرار گرفته اند .
این بخشها که اصطلاحاﹰ شن باز - open gravel - نامیده شده اند ، بسیار نفوذ پذیر و مانند لایه های زهکش عمل می نمایند و بعضاﹰ به همدیگر ارتباط دارند و در طولهای بسیار زیاد در جوانب مختلف گسترش یافته اند. تزریق سیمان در این مناطق حتی در فشارهای پائین نیز ممکن نیست زیرا تمامی دوغاب به راحتی در درون لایه ها نفوذ می نماید و مانند جریان های آب زیر زمینی در درون زمین حرکت می نماید.
بالعکس در درون همین لایه های کنگلومرایی به قسمت هایی که توسط خمیره ماسه آهکی کاملاﹰ به یکدیگر جوش خورده اند برخورد می نمائیم که از نفوذ پذیری بسیار کمی برخوردارند. همچنین عدسی های ماسه ای نیز در درون لایه های کنگلو مرایی به فراوانی یافت می شوند که آب به راحتی از درون آنها نفوذ می کند ولی دوغاب در محل برخورد به آنها فیلتر شده و کیکی از ملات سیمان برروی آنها تشکیل شده و مانع نفوذ دوغاب به داخل توده سنگ می شود .
وجود اینگونه عدسی های ماسه ای - همچنین وجود درصد بالایی از چرت - حدود ۰۴% - - به هنگام حفر چاههایی چون چاه کاهش فشار ، گمانه های ابزار دقیق و چال های میل مهار، سبب می گردد جداره خاک اطراف سر مته ریزش کرده و وضعیت بسیار دشواری را برای حفاری ایجاد نماید بطوریکه ضمن کاهش سرعت حفاری، فرسایش شدیدی بر روی ابزارهای حفاری بوجود آید . وجود لایه های نفوذ پذیر در بین لایه های نفوذ ناپذیر، عملکرد هیدرولیکی آنها را از یکدیگر مجزا ساخته ، باعث ایجاد سفره های تحت فشار در لایه های نفوذ پذیر می گردد .
از سوی دیگر وجود منافذ بازو بسیار نفوذ پذیرکه بصورت نامنظم و موضعی در بعضی نقاط پی به چشم می خورد ، آب بندی چنین بستری را توسط پرده تزریق عملاﹲ غیر اقتصادی و غیر عملی می نمود . به همین دلیل احداث دیواره آب بند جهت آب بندی پی سد، مورد تصویب قرار گرفت . از طرف دیگر میزان P.M.F بالای رودخانه کرخه، احداث سرریز بزرگی را که بتواند دبی ۰۰۰۹۱ متر مکعب در ثانیه را از خود عبور دهد الزامی می نمود .
احداث این سرریز در منطقه ای با توپوگرافی خاص کرخه ، سبب شد که طول سرریز به ۰۰۱۱ متر و عرض آن نیز به ۰۱۱ متر برسد. این سرریز که از نوع آزاد با دریچه های قطاعی است ، دارای شش دهانه می باشد که هرسه تای آنها در یک Bay قرار میگیرد و در انتها به یک حوضچه آرامش منتهی میگردد . بنابراین به وضوح می توان دید که ویژگیهای ساختگاه تأثیرات بنیادی بر روی نوع سد, سرریز, آب بندی پی و ... گذارده و نوع و حجم عملیات مورد نیاز را دیکته نموده است. حال پیمانکار باید سازمان و روش اجرائی متناسب با اینگونه عملیات را تدوین, ایجاد و راهبری نماید.
ایجاد سازمان و مدیریت مناسب کارآمد و پویا و برقراری روابط درون سازمانی بر اساس فرهنگ اسلامی عملیات اجرائی سد کرخه عمدتاﹰ شامل عملیات خاکی - خاک برداری و خاک ریزی - ، عملیات بتنی - بتن ریزی سرریز و حوضچه آرامش و گالریها - و احداث دیواره آب بند می باشد . از اینرو تشکیلات اجرائی کارگاه کرخه نیز متناسب با این عملیات سازماندهی گردیده است . بدین صورت که برای هدایت هر یک از عملیات مذکور یک معاون اجرائی که مستقیماﹰ زیر نظر ریاست کارگاه انجام وظیفه می نماید ، منصوب گردید و متناسب با نوع عملیات اجرائی، تجهیزات و نیروی انسانی مورد نیاز نیز در اختیار معاون اجرائی مربوطه قرار گرفت. معاونتهای اجرائی کارگاه سد کرخه عبارتند از :
١ - معاونت اجرائی دیوار آب بند
٢ - معاونت اجرایی سرریز و حوضچه آرامش .
٣ – معاونت اجرایی بدنه .
