بخشی از مقاله
بررسي عوامل موثر بر افزايش هزينه و طول زمان اجراي پروژه هاي بزرگ منابع آب
چکيده :
از جمله شاخص هاي مهم در ارزيابي ميزان موفقيت پروژه هاي عمراني ، اجراي آنها بر طبق برنامـه زمـاني و هزينـه بـرآورد شده مي باشد. متخصصان و محققين علم مديريت پروژه اين دو معيار را به عنوان دو ضلع مثلث طلايي موفقيت پروژه تلقـي مي کنند. با توجه به پيچيدگي خاص و حجم کارهاي عمراني در پروژه هاي بزرگ سـد سـازي و همچنـين طـولاني مـدت بـودن و هزينه هاي سنگين آنها شناخت عوامل موثر در عدم اتمام به موقع و افزايش هزينه هـاي ايـن پـروژه هـا از اهميـت خاصـي برخوردار است . در اين مقاله ضمن بررسي منابع موجود و مطالعه موردي چند پروژه سد سازي در نقاط مختلف دنيا مقادير افزايش هزينه ها، درصد تاخيرات و عوامل اصلي آنها تعيين و ارائه شده است .
کليد واژه ها: پروژه هاي سد سازي ، افزايش هزينه ها، تاخيرات زماني .
۱- مقدمه :
بر طبق تعريف استاندارد انستيتو مديريت پروژه (٢٠٠٠) «پروژه مجموعه تلاشهاي موقتي براي تحقق يک تعهد و تقبل در ايجاد يک محصول يا ارائه خدمات مي باشد» ترنر و مولر(٢٠٠٣) براين عقيده هـستند کـه هر پروژه به منظور ايجاد تغييرات سودمند در شرايط موجود به اجرا در مي آيد و داراي سه مشخصه بـارز زير مي باشد:
١. منحصر به فرد است ؛ هيچ پروژه اي قبل يا بعد از آن ، دقيقا شبيه آن نمي باشد.
٢. با استفاده از فرآيندهاي نو انجام مي گيرد؛ هيچ وقت دو تا پروژه را نمي توان يافت که ماننـد هـم اجرا شده باشند.
٣. موقتي و گذرا است ؛ هر پروژه اي داراي يک آغاز و يک پايان مي باشد.
سه ويژگي فوق يک سري محدوديت ها و تنش هايي را براي هر پروژه اي به همراه خواهد داشت :
. پروژه ها با عدم قطعيت همراه هستند؛ به هيچ عنوان نمي توان نسبت به آينده پروژه و نتايج آن مطمئن بود که برنامه ها و طرحهاي مورد انتظار را برآورد کرده و باعث ايجاد تغييرات سودمندي شود.
. نيازمند يکپارچه سازي و هماهنگي کامل هستند؛ براي اجراي يک پروژه بين منابع مورد استفاده و بخش هاي مختلف درگير در پروژه بايد يک هماهنگي کامل ايجاد شود.
. با فوريت اجرايي مواجه هستند، نتايج مورد انتظار بايد در مقطع زماني مشخصي حاصل شوند.[۸ ]
با توجه به خصوصيات مورد اشاره فوق ، اکثر پروژه هاي عمراني در دوره اجرايي خود با عدم قطعيت هايي مواجه هستند که باعث بروز تاخيرات و افزايش هزينه هاي اجرايي آنها مي گردد. سدهاي بزرگ از جمله پروژه هاي پرهزينه و زمان بر هستند که شواهد موجود به خصوص در رابطه با پروژه هاي عمراني داخل کشور، نشان دهنده افزايش قابل توجه طول زمان و هزينه هاي اجرايي آنها مي باشد. بدون شک در بين عوامل تاثيرگذار در بروز تاخيرات و افزايش هزينه هاي اجرايي پروژه هاي سد سازي يک سري عوامل بيشترين نقش را دارند، که در اين مقاله سعي شده است تا به طور خاص با بررسي منابع اندک موجود در زمينه تاخيرات و افزايش هزينه هاي پروژه سد سازي ، عوامل اصلي موثر بر اين موضوع ، راهکارهايي براي کاهش تاثيرات آنها ارائه گردد.
۲- بررسي مطالعات موجود در زمينه درصد افزايش زمان و هزينه هاي اجرايي :
تا به حال در رابطه با ميزان تاخيرات و افزايش هزينه هاي پروژه هاي سد سازي داخلي اطلاعات جامعي منتشر نشده است ، اما بنابر شواهد موجود و طبق اعلام معاونت برنامه ريزي شرکت مديريت منابع آب ايران ؛« دوره زماني مفيد جهت اجراي سدهاي بزرگ حدود ٤ الي ٥ سال مي باشد، در حالي که طبق گزارش سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور اين طرحها عملا ٨ الي ١٢ سال بعد از شروع عمليات ساخت به بهره برداري مي رسند»[۱۱]
در سطح جهاني نيز منابع موجود محدود به مطالعات کميسيون جهاني سدها(WCD) و آژانس هاي مالي بين المللي مانند بانک جهاني و بانک توسعه آسيا مي باشد که در ادامه بـه نتـايج حاصـل از ايـن مطالعـات اکتفا خواهد گرديد.
۲-۱. تاخيرات زماني :نتيجه مطالعه چندين پروژه برق آبي سرمايه گذاري شده توسط بانک جهاني نشان داد که ، اين پروژه ها با تاخير زماني متوسط ٢٨ درصد نسبت به مدت زمان پيش بيني شده به اتمام
رسيده اند، که در مقايسه با تاخيرات زماني متوسط ٣٠ درصدي در مورد نيروگاههاي حرارتي ، چندان زياد نمي باشد.[۴] نتيجه حاصل از بررسي روند اجرا و اتمام ۹۹ پروژه بزرگ سد سازي توسط اين کميسيون در جدول (۱) نشان داده شده است .[۵]
جدول ۱: عملکرد زماني اجراي پروژه هاي مورد مطالعه کميسيون جهاني سدها[۵]
۲-۲. افزايش هزينه ها: مطالعات صورت گرفته توسط کميسيون جهاني سدها در مورد ٨١ سد بزرگ ، نشان مي دهدکه ميانگين افزايش هزينه ها نسبت به مقادير پيش بيني شده در اين سدها،٥٦ درصد بوده است . جامعه آماري مورد مطالعه نشان مي دهد که ۲۵% سدها با هزينه اي کمتر از مقادير پيش بيني شده و ۷۵% با هزينه اي بيش از مقادير برآورد شده به بهره برداري رسيده اند.[۵]
در پروژه هاي مورد مطالعه اين کميسيون ، ميزان انحراف هزينه ها نسبت به مقادير برآورد شده در سدهاي چند منظوره در مقايسه با سدهاي تک منظوره از شدت تغييرات بيشتري برخوردار مي باشند، به طوري که از ٢٢% کمتر تا ١٨٠% بيشتر از هزينه هاي برآورد شده صرف ساخت آنها شده است .خاطر نشان مي شود که ، اين سرريز هزينه ها (افزايش نسبت به مقادير برآورد شده ) منحصر به پروژه هاي بزرگ چند ميليارد دلاري نبوده و پروژه هاي کوچک چند ميليون دلاري و کمتر نيز مشمول آن مي باشد. به طور مثال در مطالعه موردي صورت گرفته در حوضه گلوما و لاژن (Glomma and Laagen) نروژ در مورد ٤ پروژه به نسبت کم هزينه و کوچک سرريز هزينه بين ٦٠ تا ١٨٥ درصد گزارش شده است . سد پاکمون در تايلند نيز، که يک پروژه متوسط توليد انرژي برق آبي بوده و توسط بانک جهاني سرمايه گذاري شده است ، با سرريز هزينه ٦٨ درصدي مواجه بوده است . [۹]
نتيجه مطالعات کميسيون جهاني سدها و شبکه بين المللي رودخانه ها تا سال ٢٠٠٠ ميلادي در رابطه با درصد سرريز هزينه ها در پروژه هاي مختلف سرمايه گذاري شده توسط بنگاههاي مختلف اعتباري دنيا در شکل (١) نمايش داده شده است . لازم به توضيح است که در اين مطالعات هيچ گونه اشاره اي به سدهاي احداث شده در ايران نشده است . همانطور که در شکل نشان داده شده است ، بيشترين افزايش هزينه ها مربوط به ليست ارائه شده توسط شبکه بين المللي رودخانه ها (IRN) و مطالعات کميسيون جهاني سدها در هند مي باشد. از ١٤ سد مورد مطالعه IRN نيز ٨ سد مربوط به کشور هند مي باشد، که نشان دهنده همخواني نتايج آنها با مطالعات کميسيون جهاني سدها در مورد سدهاي هند مي باشد. با توجه به داده هاي ارائه شده در شکل زير (تعداد ٢٤٨ پروژه سد سازي )، ميانگين وزني افزايش هزينه ها با در نظر گرفتن سدهاي هند بيش از ٥٠ درصد و بدون در نظر گرفتن آنها بيش از ٤٠ درصد مي باشد.
شکل ۱: متوسط سرريز هزينه هاي پروژه هاي بزرگ سد سازي .(به نقل از ٢٠٠٠,WCD)
۳- علل بروز تاخيرات و افزايش هزينه ها:
عوامل تاثيرگذار بر وقوع تاخيرات زماني در احداث و تکميل پروژه هاي بزرگ سد سازي را مي توان به
صورت زير خلاصه نمود:
- برنامه زمانبندي غير واقع بينانه ساخت ،
- تاخير در تحويل و انتقال تجهيزات به محل احداث (و يا استفاده از تجهيزات مستعمل و بـا طـول عمر زياد)
- مديريت ضعيف و ناکارآمد دست اندرکاران اجرايي پروژه (به ويژه پيمانکار اصلي )،
- نارضايتي ها و اعتراضات نيروي کار مورد استفاده و
- ايجاد چالش ها و مشکلات قانوني و غير قانوني توسط ذي نفعان مختلف در پروژه [۹].
باکون و همکاران (١٩٩٦.et al Bacon) علل اصلي وقوع تغييرات شديد و افزايش هزينه هاي پروژه هاي سد سازي بزرگ را در چهار گروه اصلي زير طبقه بندي کرده اند؛
١. برآورد ضعيف مشخصات فني و هزينه ها، به همراه نظارت ضعيف سرمايه گذاران مالي ،
٢. بروز مشکلات فني در حين ساخت ،
٣. عملکرد ضعيف پيمانکاران و تامين کنندگان تجهيزات و
٤. وقوع تغييرات شديد در شرايط بيروني موثر بر روند اجرايي پروژه (مانند عوامل اقتصادي ،...)
لازم به ذکر است که گاهي قسمتي از مشکلات متاثر از عدم دقت در برآورد هزينه هاي ساخت سدهاي بزرگ ، در رابطه با شرايط ژئوتکنيکي سايت مورد نظر خواهد بود؛ چرا که عليرغم دقت بيشتر در انجام مطالعات ژئوتکنيکي ، اغلب مشاهده شده است که تا زمان شروع عمليات اجرايي وجود مشکلات ژئوتکنيکي سايت غير قابل ملاحظه مي باشد. متاسفانه با وجود اين مشکلات در مراحل مختلف ساخت سازه هاي بزرگ هيدروليکي ، تا به حال تلاش کمتري براي رفع اين مشکلات صورت گرفته است .
باکون و همکاران (١٩٩٨) در رابطه با فاکتورهاي موثر بر افزايش هزينه هاي پروژه هاي برق آبي بانک جهاني يک بررسي اقتصادي انجام دادند. نتايج مطالعات آنها نشان داد که در حدود نيمي از اين افزايش هزينه ها را مي توان به ويژگي هاي خاص پروژه هاي سد سازي ، حجم پروژه و متغيرهاي اقتصادي مانند نرخ تورم نسبت داد و نصف ديگر را به عدم قطعيت هاي موجود نسبت داده مي شود.
