بخشی از مقاله
چکیده
رمان عامهپسند بخشی اجتنابناپذیر از ادبیات هر جامعه و مبین و تابع ارزشهای فرهنگی و سلیقهی ادبی اکثریت مردم است. این نوع رمان، با استفاده از شگردهای مستعمل و تکراری به منظور جذب مخاطب پرشمار نوشته میشود و از سازههای محتوایی و ساختاری و ظاهری کلیشهای ساده و آسان یاب پیروی میکند. در ایران، رونق روزافزون این آثار پس از سالهای جنگ از حیث »فروش و تیراژ بالا« و »کثرت مخاطبان« بررسی و پژوهش در زمینهی شناخت این رمانها و عوامل رواج آنها را ضرورت میبخشد. در این پژوهش به روش کتابخانهای، شیوهی به کارگیری عوامل درونمتنی و عناصر داستانی موثر در جذب مخاطب، در 5 اثر از پرفروشترین رمانهای عامهپسند شامل - گلی در شورهزار، پنجره، شب سراب، پریچهر، باغ مارشال - بررسیشدهاست. نتایج پایانی به ذکر الگوهای خاص و کلیشههای تکراری در سطوح محتوایی و ظاهری و زبانی، مضمون غالب ملودرام عاشقانه و اهمیت این رمانها از حیث مطالعات فرهنگی اشاره مینماید و دلایل اقبال مخاطبان به این نوع ادبی را برمیشمرد.
کلید واژهها:رمان عامهپسند، عوامل درونمتنی،، عناصر داستان.
مقدمه
رمان عامهپسند به عنوان بخشی از ادبیات و فرهنگ تودهی مردم در تمام جوامع نمونههایی دارد و به دلیل کثرت مخاطبان و فروش بالا یکی از پدیدههای ادبی جدی و قابل توج ه است. این رمانها زاییدهی شرای فرهنگی جوامع هستند و استقبال عامهی مردم از این آثار، ایجادکنندهی انگیزههای لازم برای نگارش و انتشار اینگونه رمان است. عامهپسندبودن یک رمان، صرفا به معنای مبتذل-بودن نیست و این نوع آثار در بدنهی ادبیات جوامع کارکردهای خاص و قابل اعتنایی دارند. عوامل درونمتنی و برونمتنی گوناگونی در رونق و رواج این آثار دخیل هستند که شناخت و بررسی آنها ما را به جنبههای گوناگونی از ساختار فرهنگی جامعه و ذائقهی ادبی مخاطبان و مهارتهای نویسندگان رهنمون میسازد.
فروش و تیراژ بسیار بالای این آثار و تعداد بیشمار خوانندگانشان در شرایطی که سرانهی مطالعه در جامعهی ایران بسیار کم و نگرانکننده است، اهمی ت بررسی و پژوهش در زمینهی شناخت و نقد این آثار را روشن میکند.در این پژوهش،ضمن پاسخ دادن به این پرسش اصلی که»عوامل درونمتنی و عناصر داستانی موثر در رونق رمانهای عامه پسند ایرانی کدام است« به بررسیمتنی و جستوجوی این عوامل مهم در رونق و محبوبیت 5 اثر و نقش آن در تولید جذابیت و جلب مخاطب میپردازیم.پیشینهی مرتب با موضوع این پژوهش نیز خود به نوعی از دشواریهای این کار پژوهشی به شمار میرود.فقدان منابع تحقیقاتی و پژوهشهای علمی کافی به عنوان منابع تحلیلی مرتب یا قابل استفاده برای مقاله قابل مشاهده بود.منابع موجود اغلب محدود به بریدههای نشریات،ستونهای پراکندهی مطبوعات و گفتوگوهای اینترنتی میشد که به دلیل عدم تدوین درست و گاه عدم اعتبار علمی،چندان قابل اعتنا نبودند.
با این حال سه دستهی کلی: منابع مختص رمانهای عامهپسند، منابعی که به طور کلی در باب رمان و تکنیکهای و عناصر داستانی هستند و در نهایت منابع مربوط به مخاطبشناسی و جامعهشناسی ادبیات، در روند تدوین این مقاله تا حدودی راهگشا بودند.ذکر این نکته ضروری است که انتخاب رمانهایی که باید در زمینهی بررسی متنی و ارائهی شواهد و مثالهای عینی مورد استفاده قرار میگرفتند، کنکاشی سخت و البته دقیق را به دنبال داشت که در نهایت قرار بر آن شد که ملاک انتخاب رمانها، میزان فروش و تعداد دفعات تجدید چاپ آنها باشد. با این توضیح، 5 عنوان رمان انتخاب شده در این پژوهش، در ابتدای فهرست پرفروشترین رمانهای عامهپسند بازار کتاب ایران در سالهای پس از انقلاب قرار دارند. این فهرست در سال 1388 از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است.
- 1 رمان عامهپسند چیست؟
هنر و ادبیات مردمپسند دامنهی بسیار گستردهای دارد که رمان عامهپسند یکی از زیرمجموعههای مهم و فراگیر آن است. در این نوع رمان به طور معمول نشانههای ظاهری، ویژگیهای محتوایی و عناصر داستانی شباهتهای فراوانی با هم دارند و سرگرمکننده بودن، سادگی در فهم تمام اجزای تشکیل دهنده و پیروی از الگوهای خاص و کلیشههای شناخته شده از ویژگیهای مهم آن است. رمانهای عامهپسند، آثاری خوشخوان و آسانیاب برای مردم عادی جامعه و با ذوق و دانش ادبی کم هستند و عوامل اجتماعی، فرهنگی و حت ی اقتصادی نیز در ظهور و رونق این رمانها به اندازهی عوامل درونمتنی نقش دارند. در شرایطی که جامعهی ادبی ما به تیراژهای دو هزار نسخهای عادت کرده است، رمانهای عامهپسندی هستند که طی دوران انتشار به تیراژهای بالای سیصد هزار نسخه و چاپهای متعدد - بیش از پنجاه چاپ - رسیدهاند. رمان عامهپسند در ایران نشان داده میتواند بخشی قابل توجه از مردم بیگانه با کتاب را به خواندن ترغیب کند و به این دلیل شناخت عوامل مؤفقیت رمان-هایی که خوانندگان بسیاری را جذب میکنند میتواند بسیاری از مسائل مرتب با روند نگارش و انتشار این دست آثار را روشن کند.
ادبیات عامهپسند1 بخشی اجتنابناپذیر از ادبیات هر جامعهای است و حضور آن در ساختار کلی ادبیات ضروری مینماید. بسیاری از نویسندگان صاحبنام، کار خود را با مطالعهی این آثار آغاز کردهاند و مخاطبان جدی آثار ادبی از این کتابها به عنوان پلهی نخست کتابخوانی یاد میکنند. رمانهای عامهپسند، ویژگیهای خاص ی دارند و نویسندگان آنها از الگوهایی پیروی میکنند که با وجود تکرار شدن همچنان موردپسند هستند. موتیفها و موضوعات، شخصیت-ها، تصویرسازیها و دیگر عناصر داستانی در این آثار کم و بیش مشابهاند. نوع روایت، بیان داستانی و تصویری، ریتم، نقطهی اوج اول و دوم، شخصیتپردازی، دیالوگها و حتی طرح جلد در اکثر این آثار از کلیشههایی خاص پیروی میکنند.در ادامه، به بررسی نمونهای برخی ازاین ویژگیها در 5 عنوان از پرفروشترین رمانهای بازار این دست رمانها میپردازیم.
- 2 باغ مارشال، پریچهر، پنجره، شب سراب، گلی در شورهزار
مشخ صهی اصلی و مشترک رمانهای مورد بحث، تابعیت تمام و کمال از کلیشههای همیشگی است. این رمانها در تمام سطوح زبانی، ساختاری و عناصر داستانی، از همان فرمولهای دستمالیشدهی همیشگی استفاده میکنند و هیچکدام فردیت و وجه مشخ صهی متمایزی که آنها را از دیگری جدا کند، ندارند. نویسندگان این رمانها بدون هیچگونه نوآوری یا حتی سعی در اندکی متفاوت بودن، مضمون و طرح داستانهای بارها تکرارشده را دوباره تکرار میکنند و البته مخاطبان خود را از بین خوانندگان عام با ذائقهی ادبی کاملا شناخته شده، پیدا میکنند. تمام سازههای درونمتنی و نوع روایت نویسنده در این رمانها، در سطح میگذرد و برای هیچکدام از عناصر داستانی تلاش ویژهای نمیشود.از دید خوانندگان آسان-طلب، خوشخوانبودن، سرگرمکنندهبودن و در نهایت »آموزندهبودن« دلیل اصلی و کافی برای خواندن این کتابها است.
کتابهایی که فهمشان احتیاج به تمرکز یا حت ی تربیت ادبی خاص ی ندارد و به راحتی میشود با هر سطح سواد یا حتی حوصله آن را خواند و در جادوی تعلیق و خیالی که زیرکانه در خود پنهان دارند، غرق شد و لذت برد.علیرغم تمام رخنههای واضح و قابل اشارهای که این رمانها در تمام سطوح محتوایی، داستانی و زبانی و حت ی خصوصیات ظاهری و چاپی خود دارند اما با این حال هیچگاه بیمخاطب نمیمانند و تعداد بالای دفعات چاپ و تیراژشان و اینکه این پنج رمان جزو پرفروشترینهای بازار کتاب در 33 سال اخیر است، خود گواهی بر این مدعا است. در این قسمت با توجه به اشتراکات و همسانیهای بسیاری که در جنبههای مختلف این پنج رمان مشاهده میشود، به دلیل پرهیز از تکرار از تحلیل جداگانهی آنها اجتناب میشود و عناصر تشکیل دهندهی آنها به طور مشترک مورد بررسی قرار میگیرد.
1 - 2 خلاصهی داستان
