بخشی از مقاله
چکیده
در ادوار پیشین نثر فارسی ،بافت ادیبانه و اشرافی زبان چندان مجالی برای راهیابی عناصر زبان عامه به حیطه نثر باقی نمی گذاشت از این رو بزرگان ادب فارسی جز در موارد نادر از به کار بردن عناصر زبان عامه اجتناب می کردند .با پیدایش تحولات فکری،اجتماعی و سیاسی در دوران معاصر ،رونق مطبوعات و گرایش به ساده نویسی از یک سو و ارتقای توده های مردم از سوی دیگر استفاده از این عناصر در نثر به ویژه در آثار داستانی افزایش قابل ملاحظه ای یافت ،این رویکرد که با علی اکبر دهخدا - م- - 1324 شروع شده بود در آثار نویسندگانی نظیر جمال زاده ،هدایت و دیگر نویسندگان واقع گرای این دوره روبه فزونی نهاد.
در این مقاله فرض نویسنده بر این است که نویسندگان واقع گرای این دوره 1320-1340 برای بیان واقعیات اجتماعی و نزدیکی با طبقات و اقشار عامه مردم در نتیجه تحولات تاریخی و اجتماعی به وجود آمده همچنین حرکت در جهت ایجاز و اختصار نثر و صمیمیت فضای داستان ها از به کارگیری گسترده امثال و حکم و تعابیر عامیانه در داستان های خود دریغ نکرده اند. بسامد به کارگیری این عناصر در آثار نویسندگان واقع گرای این دوره بسته به سبک نویسنده، طبقه اجتماعی که نویسنده متعلق به آن است و دغدغه های ذهنی نویسند متغیر است.
مقدمه:
انقلاب مشروطه نخستین انقلابی بود که موجب دگرگونی های بنیادین اجتماعی گردید و سبب شد مردم از سطح رعیت به سطح ملت ارتقاء پیدا کرده و در اداره کشور و رقم زدن سرنوشت خود سهیم شوند .ارتقای جایگاه مردم به نوبه خود موجب گردید فرهنگ و ادب ویژه مردم مورد توجه نویسندگان و شاعران معاصر قرار گرفته ،دگرگونی هایی در زمینه ادبیات ما به وجود آورد.از نتایج این انقلاب می توان به تغییر نقش اجتماعی شاعر و نویسنده در ادبیات و پیشی گرفتن اهمیت و کاربرد نثر بر شعر و تغییر محتوی و شکل آن اشاره کرد.
در نتیجه این دگرکونی ها انواع مختلف و جدید ادبی همانند نمایش نویسی و داستان نویسی رونق گرفت. لازم به ذکر است زمینه های این تحول قبل از انقلاب مشروطه در آثار نویسندگانی چون طالبوف،زین العابدین مراغه ای،آخوند زاده و دیگران شکل گرفته بود. این نویسندگان با پیشبرد نثر به سوی ساده نویسی شالوده زبان داستان نویسی را بنیان گذاردند،به عبارت دیگر می توان گفت ادبیات داستانی تحت تاثیر این انقلاب هم از نظر قالب و ساختار و هم از نظر محتوی متحول گردید.
دگرگونی معنایی و محتوایی داستان ها به دنبال خود ساخت زبانی داستان ها را دچار تغییر کرد.نثر معاصر که از چندی قبل از مشروطه رو به ساده نویسی و نزدیک شدن به زبان مردم نهاده بود در این دوره از حداکثر ظرفیت خود برای پذیرش زبان مردم بهره برد. هدف نویسندگان ما در این دوره اصلاح ،انتقاد و بیداری و آموزش مردم بود و در این میان هیچ زبانی نمی توانست به اندازه زبان خود مردم از عهده این مسئولیت خطیر برآید.
از آنجا که ادبیات داستانی از جمله بستر های مناسب برای پذیرش و پرورش صور بیانی مردمی بود داستان نویسان به حکم ضرورت این عناصر را وارد زبان و در آن مستحیل کردند.تنوع مضامین و تعلق چهره های داستانی به صنوف،قشرها و حرف این مجال را به داستان نویس داد تا انبوه واژه ها،اصطلاحات،تعابیر عامیانه و امثال را از زبان رایج عوام به ساحت ادب وارد کرده و شیوه های متنوع بیانی را با مهارت هنری در نوشته های خود به جلوه درآورد.هر یک از این نویسندگان به نحوی از این زبان برای بیان مقاصد خود بهره برده اند ،که بالاترین بسامد به کارگیری آن در آثار نویسندگان واقع- گرای این دوره مشهود است. هدف از نگارش مقاله بررسی و تحلیل بسامد به کارگیری این عناصر در آثار نویسندگان دوره مورد نظر و رسیدن به نتیجه ای تحلیلی و آماری در زمینه میزان ونحوه به کارگیری این عناصر در ادبیات داستانی این دوره خواهد بود.
روش تحقیق در این مقاله به صورت کتابخانه ای است به طوری که پس از قرائت تمامی آثار مطبوع در دوره مورد نظر، تمامی امثال وحکم و تعابیر عامیانه به کار رفته ،استخراج و و در دو بخش امثال و حکم و تعابیر عامیانه تنظیم شدند.امثال و حکم یر اساس سبک مثل به صورت مثل های کامل منثور،مثل های منظوم ،مثل های تشبیهی و مثل های عربی دسته بندی شدند.بخش اعظمی از عناصر عامیانه زبان را تعابیر عامیانه به خود اختصاص داده اند.
تعریفی که در این مقاله از تعبیر عامیانه ارائه داده شده است عبارت است از:تعابیر مثل گونه ای که اغلب با مصدر مرکب همراه هستند و امکان دخل و تصرف در آنها وجود دارد و نویسنده به اقتضای موقعیت کلام آن را طبق زمان و شخص معینی به کار برده است .مثلا: کاسه گرم تر از آش شدن،مته به خشخاش گذاشتن.همچنین تعابیر شامل کنایات و ترکیبات عامیانه ای می شوند که بدلیل کثرت استعمال به صورت مثل سایر درآمده اند ولی مثل نیستند.مانند:آب زیر کاه،پاردم ساییده. در نهایت داده ها در نرم افزارexell به صورت آماری تحلیل شدند.
.اهمیت دوره تاریخی مورد نظر:
از آنجا که داستان نویسی ایران در دهه های 1320-1340 جریان های گوناگونی را پشت سر گذاشته است و نویسندگانی که در این دوره ظهور کرده اند در پیدایش فضای ادبی و دیدگاه نویسندگان پس از خود موثر واقع شده اند این دوره از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این فاصله زمانی، شاهد جمع کثیری از نویسندگان و آثار آنها هستیم . بعد از سقوط دیکتاتوری رضا خان و به وجود آمدن فضای باز سیاسی و اجتماعی ،نشر کتاب به میزان قابل توجهی بالا گرفت. - عابدینی:1383صص-278 - 283حضور مردم در عرصه فعایت های اجتماعی و سیاسی ،ترجمه،فعالیت های احزاب و رواج اندیشه های اجتماعی موجب گردید نویسندگان به مردم گرایی روی آورده و تمایل شدیدی به رئالیسم پیدا کنند.
در این دوره آثار انتقادی بسیاری بر ضد جهل ،خرافه،استبداد،فقر و سایر نابسامانی های اجتماعی شکل گرفت و طبقات متوسط و فقیر مردم به ویژه دهقانان ،کارمندان،طبقات فرودست شهر نشین همچنین زنان مورد توجه نویسندگان قرار گرفتند .بنابراین صرف نظر از نویسندگانی که به رمانتیزم یا سایر مکاتب ادبی گرایش داشتند ،در این دوره شاهد بسامد بالای به کارگیری زبان مردم درآثار نویسندگان واقع گرا و توجه برخی از آنان به فرهنگ عامه و ادبیات مردمی هستیم. جمال زاده اغلب آثار خود را که در آنها به وفور از زبان و اصطلاحات مردم استفاده کرده است در این دوره خلق نمود.
اغلب آثار انتقادی هدایت و هجو نگاری های او از قبیل:حاجی اقا - - 1324،ولنگاری - - 1323،توپ مرواری - - 1327سگ ولگرد - - 1321و آثار اجتماعی و سیاسی علوی از قبیل 53:نفر - - 1321،ورق پاره های زندان - - 1320، ،نامه ها - - 1320،میرزا - - 1332،چشمهایش - - 1331در این دوره منتشر شدند.همچنین نویسندگانی مانند :چوبک،آل احمد ،دانشور که در دوره های بعد به شهرت رسیدند نخستین آثار خود را در این دوره منتشر کردند.
.پس از کودتای 28مرداد به موازات تداوم آثار واقع گرا توجه به شیوه رمانتیزم و بهره گیری از قالب افسانه رواج افزونتری یافت و نویسندگان این دوره به نوشتن داستان های تمثیلی،اسطوره ای،و افسانه ای- اجتماعی روی آوردند.بنابراین اغلب آثار انتقادی این دوره در قالب افسانه های اجتماعی شکل گرفت و درون مایه داستان ها به میزان قابل توجهی تغییر یافت. - ..سمیعی، - 78-77 :1384نویسندگانی چون جواد فاضل و حسینقلی مستعان اغلب آثار رمانتیک خود را در این دوره به منصه ظهور رساندند - فاضل 17 کتاب و مستعان 23 کتاب - نادر ابراهیمی،ایرج پزشک نیا ،بهرام صادقی و....آثار افسانه ای خود را خلق کردند.تقی مدرسی داستان اسطوره ای خود »یکلیا و تنهایی او«را نوشت وآل احمد افسانه های اجتماعی خود »نون و القلم «و »سرگذشت کندوها « را به رشته تحریر درآورد. رواج این شیوه به تدریج موجب کاهش استفاده از عناصر زبان مردم در آثار داستانی پس از سال سی و دو گردید.
نمایندگان برجسته ادبیات واقع گرا در این دوره جلال آل احمد و علی محمدافغانی و صادق چوبک هستند. با توجه به کثرت نویسندگان وآثار متعلق به این دوره ،همچنین نایاب بودن اغلب آثار و محدودیت ظرفیت مقاله مطالعه آثار همه این نویسندگان ممکن نبود و بررسی آنها در چارچوب این جستار نمی گنجید.از این رو تنها به انتخاب جمعی از نویسندگان برجسته و صاحب سبکی که بیشتر آثارشان در دسترس بود اکتفا شد و ارزیابی آثار باقی مانده به مجالی فراخ تر واگذار گردید. در گزینش نویسندگان سعی بر این بود تا تمامی گرایش های ادبی رایج در این دوره مورد توجه قرار گیرد. اسامی این نویسندگان به ترتیب زیر است:جمالزاده،هدایت،علوی،حجازی،دشتی ،چوبک،به آذین،مسعود،آل احمد،مدرسی ،ساعدی،دانشور.
جمالزاده
جمالزاده علی رغم قریب به یک قرن زندگی در غرب هرگز تحت تاثیر نویسندگان غرب قرار نگرفت و همواره با یاد و افسوس های دوران کودکی خود در اصفهان روزگار گذراند.وی به دلیل توجه و دلبستگی زیاد به فرهنگ و زبان عوام ،تعلق به طبقات سنتی و وسعت آشناییش با اصطلاحات عامیانه و امثال و حکم فارسی به کاربرد این عناصر در داستان های خود توجه نشان داده است.گویی جمال زاده بیشتر آثار خود را به بهانه به کار بردن ضرب المثل ها و اصطلاحات عامیانه خلق کرده است.
جمال زاده در مقدمه کتاب»یکی بود یکی نبود «که می توان گفت به نوعی مانیفست ادبی اوست داستان را قالبی برای حبس صوت گفتار طبقات و دسته های یک ملت می داند او در جایی می نویسد:»انشای رمانی که مقصود از آن حکایتی باشد خواه به شکل کتاب یا قطعه تیاتر و یا نامه و غی هم می تواند موقع استعمال برای تمام کلمات و تعبیرات و ضرب المثل ها و اصطلاحات و ساختمان های مختلف کلام و لهجه های گوناگون یک زبانی پیدا کند و حتی در واقع جعبه حبس گفتار طبقات و دسته های مختلف یک ملت باشد در صورتی که انشاهای قدیمی و علمی و غیره این خدمت را از عهده نمی تواند برآید - «جمال زاده، - 1381:19جمال زاده این عناصر را به فراوانی و به تکلف در نثر خود گنجانده است و افراط در این کار تا حد زیادی نثر او را آسیب پذیر کرده است.
