بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مضامین مهم ادبیات داستانی معاصر فرهنگ مردم یا ادبیات شفاهی است. از آن جا که انسان و زندگی و اندیشههایش جزء لاینفک داستان است، فرهنگ مردم به این قالب ادبی راه یافته است. تحقیقات و مطالعات فولکلوریک، به تحقیقات بینرشتهاي میان جامعهشناسی و ادبیات مربوط هستند. بررسی فرهنگس عامه در ادبیات از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا فرهنگ و تمدن و ادبیات هر کشور برگرفته از فرهنگعامه است.
در این مقاله به بررسی فولکلور ترکمن در رمان آتش بدون دود اثر نادر ابراهیمی پرداخته میشود. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که نادر ابراهیمی با توجه به این که میان ترکمنها زیسته است، آشنایی عمیقی با فرهنگعامه آنها دارد و از اساطیر، ضربالمثلها، باورها و پندارهاي عامیانه، اشعار مختومقلی فراغی - شاعر ترکمن - و پوشاك ترکمنی در این رمان بهره برده است. در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی و کتابخانهاي استفاده شده است.
مقدمه
اصطلاح فولکلور - فرهنگعامه - از دو واژهي فولک - فئپس - به معناي مردم، گروه، طبقه و لور - کطپئ - به معناي دانش تشکیل شده است و در ادبیات جایگاه خاصی داشته، بخش عظیمی از آن را تشکیل میدهد. بررسی فرهنگعامه در ادبیات میتواند بسیار مفید باشد زیرا فرهنگ و تمدن و ادبیات هر کشور برگرفته از فرهنگس عامه است.»حس هنر و زیبایی در انحصار طبقات عالی و تربیت شده نیست، نابغههاي سادهاي نیز وجود دارند که در محیطهاي ابتدایی تولد یافته، احساسات خود را تکلّبیف، با تشبیهات ساده به شکل آهنگ و ترانههاي عامیانه بیان میکنند. گاهی به قدري ماهرانه از عهدهي این کار بر میآیند که اثر آنها جاودانی میس شود - «هدایت،. - 389 : 1379 از سویی دیگر امروزه هنر و ادبیات صرفا در جنبههاي زیباشناختی و هنري آن مورد توجه قرارگیرد،نمیبلکه به عنوان مفسر و مبین دنیاي اطراف زندگی هنرمند مورد استفاده قرار میس گیرد.
بنابراین مطالعه ي قصه ها و امثال و حکم و افسانههاي گذشتگان، نه تنها ما را با آرمانها و اندیشههاي اجتماعی نیاکان، بلکه با جلوهها و نمودهاي اجتماعی – فرهنگی آنان نیز آشنا میسازد. »ادبیات عامیانه پایه و اساس فرهنگ هر ملّتی را نشان میدهد، شاید این نوع ادبیات در نگاه اول ساده و حقیر جلوه کند اما زمانی که عناصر سازندهي آن به دست هنرمند سپرده شود، با همان عناصر ساده میتواند دست به آفرینش شاهکاري بزند؛ مگر نه این است که شاهکاري چون شاهنامهي فردوسی، غالب عناصر و اصول خود را از ادبیات و داستانهاي عامیانه اقتباس کرده است. میدانیم که ادبیات شفاهی مادر ادبیات کتبی است - «ستوده،. - 50 :1378 تنوع فرهنگی و جمعیتی در کشورمان، این سرزمین اهورایی را به مثابهي بهشت مطالعات زبانشناسی، جامعه شناختی و اسطورهشناختی بدل ساخته است.
وجود اقوام و طوایف مختلف با دانش برگرفته از تاریخ شفاهی گستره اي درخشان از پژوهشهاي مردمشناسی و زبانشناسی را موجب میشود. در این میان قوم ترکمن داراي فرهنگ و فولکلور خاصی است که در ادبیات فارسی نمود داشتهاست. براي نمونه، احمد شاملو در شعرهاي لپیغامل و لاز زخم قلب آباییلبه فرهنگعامه ترکمن، اشاره کرده است. نادر ابراهیمی هم به عنوان تعمیرکار سیار به ترکمن صحرا میآید و آثار بزرگی دربارهي زندگی و فرهنگ آنها پدید میآورد. در این مقاله فولکلور ترکمن در رمانلآتش بدون دودل مورد نقد و بررسی قرار میگیرد.
پیشینهي تحقیق
پژوهشگران، در مواردي آثار داستانی معاصر را از این دید مورد بررسی قرار دادهاند. از آن جمله:
- اکبر شاملوجانیبیک - - 1391 در مقالهاي به بررسی بازتاب فرهنگعامه در داستانهاي جلال آل احمد پرداخته است.
- میرعلی حسنزاده و مهدي احمديلفورکی - - 1390 کاربرد عناصر فرهنگعامه را در آثار داستانی صادق هدایت مورد نقد و بررسی قرار دادهاند. æ از زوایاي دیگر هم رمان آتش بدون دود، مورد بررسی قرار گرفته است:
- قدسیه رضوانیان و حمیده نوري - 1388 - در مقاله لراوي در رمان آتش بدون دودل به بررسی راوي و زاویه دید در این رمان پرداختهاند.
- مهیار علوي مقدم و سوسن پورشهرام - 1390 - ساختار و عناصر داستانی این رمان را مورد نقد و بررسی قرار دادهاند.
مبانی نظري تحقیق
.1 ویژگیها و عناصر ادبیات عامیانه
ویژگی اساسی روایات و داستانهاي عامیانه انتقال آنها از نسلی به نسل دیگر است که به صورت شفاهی صورت میگیرد. ادبیات عامیانه نقش مهمی در دوام و پایداري فرهنگ قومی و استمرار آن در طول تاریخ داشته است و گنجینهاي براي ادبیات مکتوب به شمار میرود.
ادبیات عامیانه به گونههاي مختلفی تقسیم میشود:
-1 ترانههاي عامیانه: این تصانیف عاري از پیچیدگی با زبانی ساده و لحنی عامیانه در برگیرندهي حالات و اندیشههاي عامهي مردم است.
-2 چیستان: بسیاري از چیستانها که براي سرگرمی به کار میرفتند، منظوم هستند.
-3 ضربالمثل: در پس هر کدام از ضربالمثلها حکایتی نهفته است که معانی عمیق و گستردهاي به آنها میدهد.
-4 روایتهاي منثور: شامل اسطورهها، افسانهها و قصهها میباشد. دکتر تمیم داري، فرهنگعامه را داراي دو ویژگی بارز میداند:
الف: فولکلور همهي کشورها زاییدهي تجربه و رویدادهاي اجتماعی است. هیچ نمود فولکلوریک وجود ندارد که نتیجهي تجربهاي از گذشتگان نباشد و یکی از علل اعتبار فولکلور همین است.
ب: ویژگی دیگر فولکلور، منطقهاي بودن آن است. هر منطقه متناسب با اوضاع و احوال جغرافیایی خویش داراي فولکلور خاصی است - تمیم داري،. - 22 :1390 ویژگی دیگر فرهنگعامه جنبهي آموزشی آنهاست؛ زیرا که »فرهنگ عامه حکایاتی است که معمولا پشت آنها پند و اندزر و آموزش است و در تکامل خود منجر به ادب تعلیمی شده است - «شمیسا،1381 . - 235:
.2 قوم ترکمن و فولکلور آنها
ترکمنها یکی از اقوام ایرانی هستند که در کرانهي شرقی دریاي خزر ساکن شدهاند و داراي فرهنگ و آداب و رسوم و اسطورهها و باورهاي خاصی میباشند. »قدیمیترین اسنادي که در مورد ترکمنها در دست است دیوان لغات ترك از کاشغري، جامعالتواریخ اثر خواجه رشیدالدین فضلا... و مروجالذهب مسعودي است - «میرنیا،. - 13 :1366 ریشه ترکمنها را به اغوزها میرسانند. »اغوز نام اقوامی است ترك که هم زمان با حملهي چنگیز در حوزه وسیعی از ترکمنستان و دشت قبچاق میزیستند. رشیدالدین فضلا... این قوم را ترکمن دانسته است. در منابع عربی به غزانی که مسلمان میشدند ترکمان میگفتند - «مشیري،. - 117 :1380 اوغوزها قبل از ورود اعراب به آسیاي میانه پیرو آیین» شامانیسم1«بودند که پرستش ارواح نیاکان، در بین آنس ها یادگار همین دوران است. ترکمنها طوایف متعددي دارند که سه طایفهي یموت،گوکلان و تکه نسبت به طوایف دیگر از اهمیت و نفوذ بیشتري برخوردار هستند.
هر کدام از این طوایف هم به تیرههاي متعددي تقسیم میشوند. فولکلور این قوم را به خاطر داشتن ریشههاي تاریخی میتوان معیاري براي ادبیات و فرهنگ غنی آنها دانست. در زمانهاي قدیم که هنوز خواندن و نوشتن مرسوم نبود، ترانهها و به طورکلی فرهنگس عامه تنها وسیلهي انتقال شاديها و دردها و باورهاي مردم به شمار میرفت. فولکلور ترکمن بازتاب نوع زندگی اجتماعی و تعصبات قبیلهاي است که یکی از قدیمیترین عناصر در ادب عامیانه است.
