بخشی از مقاله
چکیده
توانایی حرفهاي را میتوان ارتباط پیچیدهاي ما بین سه مقوله دانش، مهارت و نگرش، بهحساب آورد. بهاین منظور، یک برنامه آموزش مهندسی باید بتواند دانش آموختگانی تربیت کند که ضمن داشتن دانش کافی از مبانی علوم و مهندسی، داراي مهارت و توانایی در ارتباطات، کارگروهی و خود آموزي بوده و نگرش درستی بهمحتوي اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی مهندسی و آموزش مداوم، داشته باشند.
هر برنامه آموزش مهندسی باید علاوه بر اهداف تعریف شده، سیستمی جهت ارزیابی دستاوردها، یعنی میزان دستیابی بهاین هدفها، داشته باشد؛ تا بتواند میزان آمادگی دانشآموختگان خود را براي مواجهه با واقعیتهاي دنیاي کار، ارزیابی کند. در کشور ما، با وجود افزایش بیسابقه تعداد مراکز آموزشی و تنوع برنامه هاي درسی در طی دو دهه گذشته، توجه مشابهی بهارزشیابی مستقل برنامههاي آموزشی و محصولات آنها، یعنی دانش آموختگان، صورت نگرفته است.
امروزه، فرایند ارزشیابی معمولا متشکل از دو مرحله ارزیابی درونی و بیرونی است. ارزیابی درونی توسط خود موسسه آموزشی، و با در نظر گرفتن ملاكهاي از پیش تعیین شده، صورتمیگیرد. ارزیابی بیرونی توسط سازمان ارزشیابی انجام شده، و با توجه بهگزارش ارزیابی درونی، میزان دستیابی بهدستاوردهاي آموزش مهندسی و بهبود کیفیت برنامه را میسنجد. مقاله حاضر سازوکار انجام فرایند ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی، شامل ارزیابیهاي درونی و بیرونی را، بهگونهاي که توسط بیشتر کشورها اعمال می شود، مورد بحث قرار میدهد. این الگو میتواند بهعنوان مبنایی براي ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی در سطح ملی بهکار گرفته شود.
.1 مقدمه
از آغاز قرن حاضر میلادي، و بهدنبال انتشار ملاكهاي جدید براي ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی [1]، تعریف دانشگاهیان از یک آموزش موفق تغییر کرده است. در گذشته، بیشتر بهدنبال سنجش کیفیت وروديهاي آموزش بودیم - مثل سابقه تحصیلی و رتبه کنکور دانشجویان، نسبت استاد بهدانشجو، تعداد کتابهاي کتابخانه، میزان بودجه تحقیقاتی و کمکهاي دانشگاه، و مانند آن - ؛ ولی در روش جدید، ارزشیابی متکی بهدستاوردها یا توانایی هاي کسب شده توسط دانشجویان است. ارزشیابی دستاورد محور برنامههاي آموزشی، بر اولویتهاي زیر تاکید دارد:
- یادگیري، و نه تدریس
- دانشجویان، و نه استادان
- خروجی ها و دستاوردها، و نه ورودي ها و تواناییهاي دانشگاه
- نه آنچه که داریم، بلکه آنچه که با آنها انجام میدهیم.
در روش جدید باید بتوانیم:
- با استفاده از واژگان قابل سنجش نشان بدهیم که مایلیم دانشجویان چه بدانند و چه انجام بدهند؛
- نحوة اندازهگیري تواناییهاي کسب شده توسط دانشجویان را مشخص کنیم،
- در مورد روش بهبود و ارتقاء برنامه تصمیم گیري کنیم؛ و در راستاي بهبود فرایند ارزیابی بکوشیم؛
پیشنیاز هر اقدامی براي ارتقاء یک برنامه آموزشی، شناسایی کمبودهاي احتمالی آن است. روشی کارآمد جهت ارزیابی برنامه و تعیین کاستیهاي آن، بررسی ضوابط و ملاكهایی است که براي یک آموزش استاندارد، در سطح جهان پیشنهاد شده است .[2] بهاین منظور، هر برنامه آموزش مهندسی باید علاوه بر اهداف تعریف شده، سیستمی جهت ارزیابی میزان دستیابی بهاین هدفها داشته باشد، تا بتواند سطح آمادگی دانش آموختگان خود را براي روبروشدن با واقعیتهاي دنیاي کار، ارزیابی کند. امروزه در دنیا موسسات و مراکز ملی و بینالمللی مختلفی براي ارزشیابی آموزش مهندسی ایجاد شده است و دانشگاههاي معتبر برنامههاي آموزشی خود را بهگونه اي سامان میدهند که محتوي آن توسط یکی از این مراکز، مورد تایید قرارگیرد.
در اغلب این کشورها، ارزیابی آموزشهاي دانشگاهی مهندسی به موسسات مستقل، محول شده است. از این میان میتوان هیئت اعتبار سنجی براي مهندسی و فناوري آمریکا 2 - ABET - ؛ هیئت اعتبار سنجی مهندسی کانادا 3 - CEAB - انجمن اعتبار سنجی آموزش عالی اروپا 4 - ENQA - ، سیستم اعتبار سنجی مهندسی استرالیا 5 - AMS - ، و مراکز مشابه در دیگر کشورها را نام برد 4]، 5، 6، .[7 متاسفانه در کشور ما اعتبار سنجی برنامههاي آموزش مهندسی، بهصورتی که در دنیا برقرار است، تاکنون رایج نبوده است 3]، .[8 خوشبختانه، بهدنبال تاسیس انجمن آموزش مهندسی در سال 1388، این مسئله به طور جدي مورد توجه قرار گرفت. در سالهاي اخیر اقدامات چندي براي شناساندن اهمیت پژوهش در زمینه آموزش مهندسی، صورت گرفته است. از جمله این اقدامات میتوان موارد زیر را نام برد:
- انتشار فصلنامه آموزش مهندسی ایران، توسط شاخه مهندسی فرهنگستان علوم از سال 1378 تاکنون. هدف این نشریه، ارتقاء کمی و کیفی آموزش علوم مهندسی در ایران میباشد. در طی این سالها، این نشریه نقش قابل توجهی در نشر پژوهش هاي مرتبط با آموزش مهندسی در کشور و دیگر نقاط جهان، داشته است.
- تاسیس انجمن آموزش مهندسی ایران با همکاري شاخه مهندسی فرهنگستان علوم در سال .1388 با تاسیس این انجمن پایگاهی براي بررسی وضعیت آموزش مهندسی در کشور و ارایه پیشنهاداتی براي ارتقاء آن ایجاد شد.
- برگزاري کنفرانس آموزش مهندسی: اولین کنفرانس آموزش مهندسی کشور در سال 1387 در دانشکده فنی دانشگاه تهران برگزار شد. دومین کنفرانس آموزش مهندسی نیز در پاییز 1390 در دانشگاه صنعتی اصفهان برگزار خواهد شد.
- تاسیس سازمان ارزشیابی آموزش مهندسی ایران در سال .1390 از اولین اقدامات انجمن آموزش مهندسی تشکیل هیئت موسس سازمان مستقل ارزشیابی آموزش مهندسی کشور بوده است. وظیفه اصلی این سازمان ارزشیابی برنامه هاي آموزش مهندسی ایران خواهد بود.
- علاوه برموارد فوق کوششهاي دیگري نیز جهت کمک بهاعتلاي آموزش مهندسی صورت گرفته است. از آنجمله است برگزاري همایشهاي سالیانه ارزیابی درونی کیفیت در نظام دانشگاهی، که توسط مرکز ارزیابی کیفیت دانشگاه تهران برگزار شده و پنجمین دوره آن در اردیبهشت 1390 در دانشکده فنی دانشگاه تهران برگزار میشود. همچنانکه دیدهمیشود، در اغلب اقدامات فوق، ارزشیابی آموزش مهندسی از اولویت برخوردار بوده است. ارزشیابی برنامههاي آموزشی منافع متعددي را در بر دارد که در راس آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد .[4]
- کسب ارزشیابی توسط یک برنامه آموزشی، مهر تاییدي بر اعتبار مدرك دانشگاهی است. فارغالتحصیل شدن از یک برنامه داراي ارزشیابی نشانگر این است که فرد از سطح خاصی از تواناییها براي فعالیت حرفهاي برخوردار است.
- ارزشیابی، بهبرنامه آموزشی امکان میدهد که خود را بهدرستی تعریف کرده و نسبت بهمحتوي و سمتگیري برنامه، اطلاعات لازم را کسب کند. بهاین ترتیب، ارزشیابی امکان رشد دایم برنامه و موسسه آموزشی را فراهم میکند.
ارزشیابی، بهصورتهاي مختلف از منافع طرفهاي ذینفع، یعنی دانشجویان و والدین آنها، موسسه آموزشی، کارفرمایان و نهاد هاي دولتی ذیربط، حمایت میکند. با در نظر گرفتن ارزشیابی، متقاضیان تحصیل و والدین آنها مطمئن میشوند که وقت با ارزش و هزینه زیاد تحصیل دانشگاهی را در جاي صحیحی مصرف میکنند؛ کارفرمایان نیز میتوانند چنین فرض کنند که کسانی را که استخدام میکنند بهافراد حرفهاي قابلی تبدیل خواهند شد؛ جامعه نیز به خدمات ارایه شده توسط اینگونه مهندسان اطمینان بیشتري خواهد داشت. به طور خلاصه، وقتی که موسسهاي، مثل سازمان ارزشیابی آموزش مهندسی ایران، یا یک موسسه معتبر دیگر، تایید میکند که یک برنامه ملاكهاي درنظرکرفته شده را احراز کرده است، در واقع گواهی نامهاي را اعطا میکند که مورد توجه و استفاده همه گروه هاي ذینفع فوق است.
سازوکار ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی با ارزیابیدرونی یا خودارزیابی، آغاز میشود. در این مرحله، اساتید موسسه آموزشی برنامه مورد نظر را بررسی و ارزیابی کرده و نتایج را در پرسشنامهاي که بهاین منظور تهیهشده، درج میکنند. دانشگاه، پس از تکمیل پرسشنامه و اطمینان از اینکه برنامه آموزشی از حداقل شرایط لازم برخوردار است، تقاضاي ارزیابی بیرونی آن را بهسازمان ارزشیابی ارسال مینماید. ارزیابان سازمان ارزشیابی، پرسشنامه را بهدقت مطالعه کرده و براي بررسی و تایید مندرجات آن بازدیدي از موسسه آموزشی انجام میدهند. نتیجه این بازدید ممکن است تایید ارزشیابی برنامه براي یک دوره 2 یا 6 ساله و یا ارایه فهرستی از کاستیها بهموسسه آموزشی باشد؛ تا پس از مرتفع کردن آنها باردیگر فرایند ارزشیابی بیرونی، تکرار گردد .[9]
در این مقاله، فرایند ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی، که به طور عمده برمبناي روش رایج در دنیا، و به ویژه در آمریکاي شمالی، تدوین گردیده، عرضه شده است 2]، 4، 10، .[11 بهاینمنظور، ابتدا ملاكهاي ارزشیابی برنامههاي آموزش مهندسی و نحوة ارزیابی درونی برنامه براي تعیین میزان حصول بهدستاوردها، تشریح شده و سپس فرایند ارزیابی بیرونی، که توسط سازمان ارزشیابی صورت میگیرد، ارایه شده است و در پایان پیشنهاداتی براي انجام فرایند ارزشیابی برنامه هاي آموزش مهندسی در سطح ملی، عرضه شده است.
.2 ارزیابی درونی برنامههاي آموزش مهندسی
ارزشیابی یک برنامه آموزشی با ارزیابی درونی آن توسط دانشگاه مربوطه آغاز میشود. ارزیابی درونی باید به گونه تجویز شده توسط یک مرکز ارزشیابی معتبر، انجام شود. یکی از مراکز پیشرو در امر ارزشیابی آموزش مهندسی، شوراي ارزشیابی مهندسی و فناوري آمریکا - ابت - است. روش پیشنهادي ابت براي ارزشیابی امروزه توسط بیشتر کشورها بهکار گرفته میشود. ابت 8 ملاك عمومی و یک ملاك اختصاصی را براي ارزیابی برنامههاي آموزش مهندسی در نظر گرفته است.
