بخشی از مقاله
شيو‌هاي نوين ارزشيابي (ارزشيابي عملكردي، ارزشيابي گروهي، ارزشيابي باز و ...
چكيده :
فرآيند ياددهي و يادگيري ناگهان اتفاق نمي‌افتد بلكه حاصل طراحي و سازماندهي دقيق و متنوعي مي‌باشد. همه افراد از نظر يادگيري يكسان نمي‌باشند بلكه باهم متفاوتند در بعضي از آنها يادگيري از طريق چشم، در بعضي از طريق گوش در بعضي از طريق لامسه و ... انجام مي‌شود پس افراد در يادگيري باهم متفاوت مي‌باشند در نتيجه روشهاي ارزشيابي بايد متنوع و متفاوت باشد و با توجه به تفاوتهاي فردي دانش‌آموزان استفاده شود
چون نظام ارزشيابي تحصيلي يكي از مؤلفه‌هاي اساسي نظام آموزشي و رشته پيوند بين دو مولفه يادگيري و ياددهي است. اين گونه تصور مي‌شد كه ارزشيابي تحصيلي يكي از عوامل موثر در بهبود كيفيت اين دو مؤلفه است. پژوهشها هم نشان از وجود چنين تاثيري داشت.
مقدمه :
شايد به جرأت بتوان گفت كه اساسي‌ترين بخش هر برنامه‌اي ارزشيابي است زيرا تنها به كمك آن مي‌توان كاستي‌هاي يك برنامه را يافت و براي رفع آنها اقدام كرد. فصلنامه مديريت 77 شماره 17
در عصري كه نقش معلم از انتقال دهنده به تسهيل كردن و روشنگري تغيير يافته و فراگير، جستجوگر، سازنده، خود رهبر، خلاق و تصميم گيرنده است، فعاليتهاي معمولي به صورت تيمي و گروهي انجام گرفته و جامعه از دانش‌آموز انتظار كسب مهارتهاي اجتماعي و ارتباطي و داراي منش و شخصيت عالي طلب ميكند. در نظام تعليم تربيت پويا بايد
رويكردهاي جديد را در ارزشيابي معرفي و با روي آوردن به آموزش معتبر، ارزشيابي معتبر را ترويج كرد. در شرايط كنوني در جهان گروه‌ها، بخشها و انجمنهاي متفاوتي درصدد اصلاح اين نظام برآمده و توجه خاصي به ارزشيابي رشددهنده و مستمر نموده‌اند. تاريخچه تعليم و تربيت تطبيقي نشان مي‌دهد كه تحول بسياري از كشورها از نظام ارزشيابي آغاز و به ديگر مؤلفه‌ها سرايت كرده است، بعنوان معلم بايد عميقاً باور داشته باشيم كه هر دانش‌آموز قابليت رشد و يادگيري را دارد به شرط آن كه ابزار سنتي را كه بدون توجه به تفاوتهاي فردي، به دنبال يافتن نقطه ضعف‌هاست، رها كنيم و ابزاري بسازيم كه توانايي‌هاي او را شناسايي كند و به دانش‌آموز اعتماد به نفس بخشد.
تعريف ارزشيابي
براي بررسي و شناخت هر موضوعي از علوم و معارف بشري ضروري است كه ابتدا با تعريف آن آشنا شويم : اصطلاح ارزشيابي به طور ساده تعيين ارزش براي هر چيزي يادآوري ارزشي كرده گفته مي‌شود با اين حال تعريف جامع از ارزشيابي مي‌توان گفت: ارزشيابي به يك فرآيند نظامدار براي جمع‌آوري تحليل و تفسير اطلاعات گفته مي‌شود به اين منظور كه تعيين شود آيا هدفهاي مورد نظر تحقق يافته‌اند يا در حال تحقيق يافتن هستند و به چه ميزاني يكي از ويژگيهاي معلم ارزشيابي تعيين كيفيت است. در فرآيند ارزشيابي داوري ارزشي با توجه به كيفيت به عمل مي‌آيد. نيتكو كيفيت را در ارزشيابي پيشرفت تحصيلي به عنوان دانش، مهارتها، و تواناييهايي كه از دانش‌آموزان پس از آموزش انتظار مي‌رود تعريف كرده است. ارزشيابي آموزشي دكتر سيف 36-35
در يك تعريف يك ارزشيابي سنجش شايستگي مطرح شده است. در تعريف ديگر ارزشيابي جمع‌آوري و كاربرد اطلاعات به منظور تصميم‌گيري درباره برنامه و در تعريف جامع‌تري فرآيند جمع‌آوري و تغيير نظامدار شواهدي كه در نهايت به قضاوت ارزشي با چشمداشت به اقدامي معين مي‌انجامد معرفي شده است.
قابلجو ارزشيابي را جمع‌آوري اطلاعات و دسته‌بندي آنها براساس اهداف تعيين شده از قبل تعريف ميكند.
واتسون مي‌گويد كه هدف از ارزشيابي تشخيص مشكل، ارزشيابي ضعف و قوت مهارتهاي دانش‌آموزان و نهايتاً بهبود برنامه است.
گروهي از دانشمندان عقيده دارند ارزشيابي عبارت است از بررسي مهارتها و عملكرد دانش‌آموزان به طور مداوم به منظور شناخت نقاط قوت و ضعف آنان و ايجاد انگيزه مناسب براي بالا بردن سطح آموزش در آموزشگاه براي رسيدن به هدف نهايي. فصلنامه مديريت ص 19 شماره 77- 17
عوامل موثر در انتخاب روشهاي ارزشيابي مطلوب
در يك نظام آموزشي منسجم، ارزشيابي آموزشي يكي از مهم‌ترين مراحل فرآيندهاي برنامه‌ريزي آموزشي با آن آميخته است در نتيجه مي‌توان گفت كه ارزشيابي آموزشي و جريان ياددهي يادگيري وحدت هويت دارند.
بي‌ترديد، نگرفتن شيوه‌هاي مطلوب و موثر ارزشيابي به شكست در درس و امتحان منجر مي‌گردد و باعث مي‌شود عده‌‌ي زيادي از دانش‌آموزان مدرسه را رها كنند و علاوه بر تحمل خسارت‌هاي مالي در جرگه افراد كم سواد جامعه درآيند.
در اينحا سخن بر سر آن است كه چگونه از يافته‌ها و دست آوردهاي علوم تربيتي به خصوص سنجش و اندازه‌گيري پيشرفت تحصيلي حداكثر بهره را ببريم. مهم‌ترين موضوعي كه در اين تحقيق مورد بررسي قرار خواهد گرفت، توجه به شيوه‌هاي مطلوب ارزشيابي با تأكيد در بازخورد در ارزشيابي تحصيلي و همچنين مشكلات ارزشيابي مطلوب در آموزشگاهها مي‌باشد
. زيرا در برنامه‌هاي فعلي ارزشيابي چنان كه بايد به موضوع بازخورد توجه نمي‌شود و اين خود باعث ناقص ماندن مراحل برنامه‌ريزي و در نتيجه نقص فرآيند ياددهي، يادگيري مي‌شود. چنانچه مشهود است، اكثر معلمان امتحان را آخرين مرحله آموزش مي‌دانند و كمتر به تجزيه و تحليل نتايج امتحان و استفاده از نتايج مي‌پردازند تا يادگيري به صورت موثرتري صورت گيرد.
لزوم تغيير در نحوه‌ي ارزشيابي :
اخذ نمره‌هايي بالا با توجه به شيوه‌هاي سنتي ارزشيابي تحصيلي تنها معيار موفقيت و شايستگي فراگيرندگان در كلاسهاي درسي مي‌باشد براي اندازه‌گيري بايد اهداف شيوه‌هاي سنتي را نيز تغيير دهيم و بخشي از آنها را براساس تغيير رفتار و عملكرد دانش‌آموز قرار دهيم. براي مثال، درس تعليمات ديني را به دو بخش نظري، و عملي تقسيم كنيم و عملكرد صادقانه دانش‌آموز را بخش مهمي از ارزشيابي تحصيلي مورد توجه قرار دهيم. خوشبختانه اين مشكل در مورد بعضي از درسها مثل علوم تجربي و تعليمات ديني تا اندازه‌اي رفع شده است. در آموزش به روش نوين نياز به آموزش‌هاي انفرادي و در نتيجه ارزشيابي انفرادي پيش خواهد آمد. معلم نقش تسهيل كننده يادگيري را به عهده خواهد داشت و نوعي ارتباط شبكه‌اي جايگزين ارتباطات يك طرفه نظام سنتي آموزش مي‌گردد. هم چنان كه ((چارز ديگلوت)) متخصص در امور تعليم و تربيت، عقيده دارد : ((تغييرات اجتماعي آن چنان سريع پيش مي‌تازد كه بزودي نظام‌هاي آموزش و پرروش جاري را منسوخ خواهد كرد.
((ژاك ملك)) از برنامه‌ريزان توسعه آموزش و پرورش در يونسكو و مؤلف اثر سرمايه‌گذاري براي آينده آـ پ بر تغيير در شيوه‌هاي ارزشيابي همراه با تغيير برنامه‌هاي آموزشي تأكيد ميكند. طبق تحقيقات او در چند كشور و مصاحبه با چند وزير آـ پ، چنان چه ارزشيابي متناسب با موفقيت و اطلاعات محلي كودكان باشد آنان نمره‌هاي بالاتري كسب خواهند نمود.
¬
الگوهاي ارزشيابي و اهميت بازخورد در امتحانات
هم چنانكه «تايلر» در الگوي ارزشيابي خود از برنامه‌هاي درسي بيان داشته است براساس ارزشيابي نقايص و نارسايي‌هاي برنامه درسي مشخص مي‌گردد. نظريات و راههاي اصلاحي پيشنهاد مي‌شود و مجدداً طرح‌ريزي، تنظيم و سنجش برنامه صورت مي‌گيرد و در چنين دوره تسلسلي برنامه درسي و آموزش به طور مداوم در ظرف سالها اصلاح و بهبود مي‌يابد.
تايلر در الگوي ارزشيابي خود به اين نكته اشاره كرده است كه امكان دارد در زمان كوتاهي پس از برنامه ارزشيابي، آموخته‌هاي دانش‌آموزان به دست فراموشي سپرده شود. بنابراين براي اين كه بتوانيم دوام دانسته‌هاي دانش‌آموزان را اندازه‌گيري كنيم، لازم است در مرحله زمان ديگري نيز به ارزشيابي اقدام كنيم و از مؤثر بودن اطلاعات فارغ‌التحصيلان خود مطمئن شويم.
در الگوي ارزشيابي سيلور و الكساندر نيز قدم اساسي در تعيين اعتبار هدف‌ها، استفاده از نتايج ارزشيابي تعيين شده است كه از تجزيه و تحليل يافته‌هاي حاصل از ارزشيابي مي‌توان به منظور تعيين ميزان مطابقت يا عدم مطابقت بازده با هدفهاي تعيين شده استفاده كرد. علاوه بر متخصصان تعليم و تربيت، كه به عنصر بازخورد به مثابه بخش مهمي از مراحل ارزشيابي توجه كرده‌اند، روان‌شناسان شناخت‌گرا نيز در مراحل تدريس به اين مرحله توجه بسيار داشته‌اند. به طوريكه «گانيه» بازخورد را آخرين مرحله از مراحل تدريس مي‌داند و عقيده دارد كه بازخورد عامل مهمي در اصلاح و تقويت يك سيستم است. بدين معني كه عامل بازخورد از چگونگي عملكرد سيستم خبر مي‌دهد. اگر عملكرد سيستم با اهداف آن هماهنگي داشته باشد
باز خورد به وجود آمده را «باز خورد مثبت» و اگر با اهداف آن فاصله داشته باشد «باز خورد منفي» مي‌گويند كه از متلاشي شدن آن سيستم جلوگيري ميكند. زيرا بازخورد، اطلاع از نتيجه عمل و تلاش در اصلاح آن است. در بسياري از موارد مشاهده شده است كه فراگيران در درستي يا نادرستي عملكرد خود شك و ترديد دارند و نياز به بازخورد احساس مي‌شود.
لزوم آموزش شيوه‌هاي ارزشيابي مطلوب
همه ما بر اين باوريم كه براي امتحان نياز به شايستگي خاصي دارد كه خود نياز به آموزش، مطالعه روشهاي مربوط به سنجش و اندازه‌گيري پيشرفت تحصيلي را ضروري مي‌سازد در نتيجه معلمان ما نياز به آموزش در مورد ارزشيابي مطلوب را دارند كه مي‌توان از طريق برگزاري كلاسهاي آموزش ضمن خدمت اين شيوه‌هاي مطلوب را به آنان آموزش داد.
يكي ديگر از مهم‌ترين نقاط ضعف شيوه‌هاي ارزشيابي اين است كه معلمان معمولاً به ارزشيابي تراكمي يا پاياني اهميت زيادي مي‌دهند. حال آن كه در نوع ديگر ارزشيابي، شامل ارزشيابي تشخيصي يا ورودي و نيز ارزشيابي تكويني يا مرحله‌اي فراموش شده است كه از سويي باعث اضطراب و مشكلات امتحانات پاياني خواهد شد و از سويي ديگر به جاي تلاش مستمر براي يادگيري باعث پديده منفي ديگري به نام «شب امتحان درس خواندن» مي‌گردد.
آموزش و يادگيري در حقيقت نوعي ساختن بنا روي بناهاي قبلي است. هرگاه معلم بخواهد درس جديدي را آموزش دهد بايد از آموخته‌هاي قبلي دانش‌آموزان باخبر باشد و به تكميل و ترميم آموخته‌هاي قبلي بپردازد و كار خود را شروع كند. شروع كردن آموزش بدون ارزشيابي تشخيصي مثل اين است كه در مكان ناشناخته و تاريك وارد شويم بدون آنكه چراغي به همراه داشته باشيم. بنابراين كشف ميزان آمادگي يادگيرندگان براي شروع بحث جديد و درس تازه هدف اصلي ارزشيابي است. يا اينكه اين نوع ارزشيابي در جاي خود اهميت ويژه اي دارد. آنچه با توجه به عنصر باز خورد اهميت مي‌يابد ارزشيابي مستمر است. اين نوع ارزشيابي به دانش‌آموز فرصت مي‌دهد در طول يادگيري از وضع خود آگاه شود و در نتيجه به او فرصت مي‌دهد تا كمبودهاي خود را جبران كند.
و معلم نيز از ميزان تحقق يادگيري، كيفيت يادگيري و چگونگي تدريس خود آگاه مي‌شود و پي به نقاط قوت و ضعف خود مي‌برد. در واقع ارزشيابي مستمر همراهي قدم به قدم يادگيري است كه نارسايي كشف و اصلاح مي‌شود و فراگير به طور مستمر به درس خواندن مي‌پردازد و شب امتحاني نمي‌شود و از انباشته شدن مطالب درسي جلوگيري ميكند و دانش‌آموز همواره در تلاش و كوشش براي درك مفاهيم درسي مي‌باشد.
روشهاي ارزشيابي نوين
بديهي است هر آموزشي به ارزشيابي نياز دارد تا معلوم شود آيا فرايند ياددهي و يادگيري به خوبي اتفاق افتاده است يا نه؟ ارزشيابي مي‌تواند به چند صورت انجام گيرد :
1ـ امتحانك يا آزمون :
معلم پس از تدريس هر درس در پايان جلسه يا در آغاز جلسه بعد يكي دو سؤال به طور كتبي در كلاس عنوان ميكند. سپس از يكي دو نفر از دانش‌آموزان هم براي تصحيح اوراق كمك مي‌گيرد. مي‌توان اين گونه آزمون را پايان هر هفته يا 2 هفته يك بار، با تعداد بيشتري سؤال انجام داد.
2ـ پوشة‌كار :
پوشة كار ابزاري است كه مجموعه‌اي از نمونه آثار و محصولات فعاليتهاي مختلف دانش‌آموز، در آن به شكل مدوني گردآوري مي‌شود كه قابل ارزشيابي باشد. موادي كه در پوشة كار نگهداري مي‌شوند، مي‌تواند شامل موارد زير باشد.
ـ آثار هنري دانش‌آموز
ـ آثار تكاليف نوشتني دانش‌آموز، تمرينات، املاء، جمله‌نويسي و . . .
ـ آزمونها و برگهايي كه عمدتاً به صورت آزمون انجام مي‌گيرد.
ـ گزارش دانش‌آموزان فعاليتهاي كلاسي و خارج از كلاس : مانند نوار قرائت قرآن، گزارش و فعاليتهاي علوم و . . .
ـ تشويقها و . . .
لزومي به گرد آوري تمامي آثار دانش‌آموز نيست بلكه بايد با توجه به انتظارات آموزشي منتخبي از آثار وي در پوشه كار نگهداري شود و بهتر است در انتخاب آثار از دانش‌آموز هم نظر خواهي شود. ميزان مشاركت دانش‌آموزان در پايه‌هاي بالاتر در انتخاب و سازماندهي پوشة كار افزايش خواهد يافت. پوشة كار دانش‌آموز شامل اين اجزاست.
الف : روي جلد كه مشخصات فردي، كلاسي، نام معلم و سال تحصيلي مربوط درج مي‌شود
ب : فهرست محتواي پوشه
ج : بخش نگهداري آثار، بهتر است اين بخش از پوشه كار را به چند بخش جزئي تقسيم نمائيد. به عنوان مثال براي هر درسي بخشي را در نظر بگيريد و مواد جمع‌آوري شدة هر درس را در بخش مربوط به ترتيب تاريخ قرار دهيد. اين كار باعث سهولت دسترسي شما به مواد مورد نظر مي‌شود و هنگام جمع‌آوري و تحليل عملكرد دانش‌آموز كار آسانتر خواهد بود. موادي كه در پوشه كار قرار مي‌گيرد، بايد داراي تاريخ باشند و بهتر است نظر معلم نيز روي آن ثبت شود.
د: ارزشيابي توصيفي از پوشة كار
ارزشيابي از عملكرد دانش‌آموز در پوشة كار در خصوص موضوعاتي چون نوشتن، درس هنر و . . . بر اساس شواهد و نشانه‌هاي نقلي شده در ذيل هر يك از انتظارات مربوط انجام مي‌گيرد، نتايج اين ارزشيابي‌ها در زمان تكميل به گزارش پيشرفت منتقل مي‌شود. به عنوان مثال اگر مي‌خواهيد دربارة درست نويسي دانش‌آموزي قضاوت بكنيد، آثاري را كه در بخش مربوط قرار داده‌ايد، بررسي مي‌كنيد و در آنها دنبال شواهدي براي تحقق درست نويسي مي‌گرديد و بعد از مشاهده ميزان شواهد، مي‌توانيد دربارة ميزان تحقق آن انتظار، داوري كنيد.
تنظيم مديريت پوشة كار به عهدة معلم است. در عين حال در اين كار مي‌توان از دانش‌آموز هم كمك گرفت. معلم آثار انتخاب شده را بعد از تعيين و ثبت تاريخ تحويل و ارزشيابي و بيان نظريات احتمالي در پوشة كار، قرار مي‌دهد. پوشة كار در مدرسه نگهداري مي‌شود و معلم مي‌تواند در صورت لزوم محتواي آنها را با والدين در ميان گذارد و يا دربارة آن بحث كند. والدين نيز مي‌توانند پوشة كار فرزندان خود را بررسي كرده، در صورت تمايل نظر خود را در محل مناسبي بنويسند. پوشة كار در پايان سال تحصيلي (شهريورماه) در اختيار دانش‌آموزان قرار مي‌گيرد. در ضمن براي فعاليتهاي گروه نيز مي‌توان پوشة كار در نظر گرفت.
3ـ آزمون مستمر :
در فرايند تدريس به روش فعال، معلم با توجه به واكنش دانش‌آموزان در قبال سؤالات هدفمند كه مطرح مي‌شود، نمره يا علامتي را براي افراد پاسخ‌دهنده در نظر مي‌گيرد. ارزشيابي مستمر يا سازنده بخشي از فرايند آموزش تلقي مي‌شود. به اين معنا كه ارزشيابي در جريان آموزش جاري است و معلم به طور مرتب با آن درگير است. اما نبايد چنين تصور كرد كه افزايش تعداد دفعات سنجش دانش‌آموز، ارزشيابي را از نوع مستمر و پويا ميكند. معلمان ممكن است هر هفته يا هر چند هفته يك آزمون مطرح كنند و با سنجش آن آزمون دانش‌آموزان را ارزيابي كنند، اما آن چه يك سنجش را از نوع رشد دهنده ميكند نحوة استفاده از نتايج ارزشيابي است و اين كه چه كسي از آن استفاده ميكند. به عبارت ديگر ارزشيابي مستمر در طراحي برنامة درسي معلم جاي خاصي دارد. يعني معلم از نتايج سنجش مستمر در تعيين گام بعدي خود در آموزش استفاده ميكند و به اين دليل است كه آموزش و ارزشيابي در هم تنيده مي‌شود و دانش‌آموز رشد ميكند و نبايد آن را با سنجش‌هاي متداولي كه گرچه ممكن است مكرر اتفاق افتد، ولي حاصل آنها ارائه‌ي يك نمره يا رتبه است و معلم و دانش‌آموز از آن بهرة ديگري نمي‌گيرد، معادل دانست. ارزشيابي تشخيصي هم نوعي ارزشيابي مستمر و سازنده است زيرا هدف آن دريافت كاستي‌ها و مشكلات و خطاهايي در دانش‌آموز است تا در طراحي بعدي مورد استفاده قرار گيرد و به اين دليل ما آن را هم نوعي ارزشيابي مستمر مي‌دانيم.
4ـ تهيه چك ليست :
توجه به رفتارها و كنش‌هاي مهم دانش‌آموزان در كلاس بر اساس معيارهايي كه خود معلم تعيين كرده است، اين معيارها بايد براي دانش‌آموزان مشخص باشد و دانش‌آموز بايد بداند معلم روي چه مواردي حساس است . مثل : 1ـ ميزان شركت‌پذيري 2ـ قدرت استدلال بيان 3ـ ميزان توجه به درس و جدي گرفتن آن 4ـ توجه به نظم و رعايت نوبت 5ـ رعايت بهداشت 6ـ مسئوليت پذيري 7- . . .
اين روش‌ها علاوه بر فعاليتهاي كلاسي، امكان ارائه فعاليتهاي خارج از كلاس، گردشهاي علمي و . . . را نيز براي دانش‌آموزان فراهم كرده است. بسياري از فعاليتهاي كلاس را مي‌توان به فعاليت خارج از كلاس تبديل كرد به خصوص در شرايطي كه زمان و فرصت تدريس كم است. دانش‌آموزان علاقمند مي‌توانند فعاليتي را انجام و به كلاس ارائه دهند مثل : ساختن كره جغرافيايي، آوردن نقشه‌ها و كتابهاي گوناگون جغرافيا و . . . كه مي‌توان با ارزشيابي مرحله به مرحله از فعاليت و عملكرد دانش‌آموزان نمره‌اي را به عنوان نمره مستمر براي آنان در نظر گرفت و يا به صورت كيفي و توصيفي مي‌توان دانش‌آموزان را ارزيابي كرد.
5ـ خودسنجي و همسال سنجي :
بهتراست معلم از روش خودسنجي و همسالان سنجي نيز بهره ببرد، يعني هر از چندگاهي از دانش‌آموزان بخواهد عملكرد خود را ـ آثار و نتايج فعاليتهاي يادگيري را ارزشيابي نمايد. اين روش بايد با دقت و وسواس به كار گرفته شود. اساسي‌ترين شرط ضروري براي استفاده از روش خودسنجي آگاهي دانش‌آموز از معيارها و ملاكها است.
خودسنجي عبارت است از ارزشيابي فرد از عملكرد و فعاليت يادگيري خودش و همسال‌سنجي عبارت است از ارزشيابي دانش‌آموز از عملكرد و فعاليتهاي يادگيري همسالانش.
هدف اساسي اين دو روش ايجاد احساس مسئوليت بيشتر نسبت به يادگيري خود و همسالان است، همچنين خودآگاهي و افزايش حس مراقبت از فرايند يادگيري نيز از اهداف ديگر به كارگيري اين دو روش است. پژوهشي نشان داده است كه تركيب خود سنجي با ارزشيابي معلم بر عملكرد يادگيرنده تأثير مثبت دارد بر اين اساس بهتر است معلم بر خودسنجي‌ها و همسال‌سنجي‌ها نظارتي داشته باشد و خود هم از عملكرد دانش‌آموزان ارزشيابي به عمل آورد.
در همسال‌سنجي رشد خود آگاهي دانش‌آموز را به دامنه‌هاي ديگر مي‌كشاند، زيرا در هنگام داوري دربارة عملكرد دانش‌آموز ديگر، احساس مسئوليت خواهد كرد كه داوري‌اش دقيق‌تر باشد و در عين حال بررسي و تحليل عملكرد همسال، خود يك فعاليت فكري سازنده است. خود سنجي و همسال سنجي را زماني بايد به كاربرد كه نياز است دانش‌آموز نسبت به يادگيري‌اش خودآگاهي بيشتري پيدا كند. براي اجراي بهتر اين روش به نكاتي اشاره مي‌شود.
ـ براي ايجاد زمينه مناسب اجراي خود سنجي و همسال سنجي لازم است دانش‌آموزان از معيارها و ملاكهاي كار و فعاليت مورد ارزشيابي آگاهي داشته باشند.
ـ در صورت امكان مي‌توانيد از خود دانش‌آموزان در تهيه معيارها و ملاكها كمك بگيريد. اين كار تجربه مفيدي براي دانش‌آموزان خواهد بود و احساس مسئوليت آنها را گسترش مي‌دهد.
ـ تلاش كنيد، موقعيتي را فراهم سازيد كه دانش‌آموزان احساس كنند در ارزشيابي از كار خودشان آزاد هستند.
ـ در هنگام اجراي همسال سنجي تلاش كنيد، شرايطي را فراهم كنيد كه دانش‌آموزان احساس نمايند در هنگام ارزشيابي از كار ديگران در واقع خودش را مورد ارزشيابي قرار مي‌دهد. اين باعث مي‌شود سوگيري در كار دانش‌آموزان كاهش يابد، يعني آنها بايد احساس كنند همانگونه كه ديگران را ارزشيابي مي‌كنند، خودشان نيز ارزشيابي مي‌شوند.
ـ سعي كنيد از نتايج اين ارزشيابي‌ها در گزارش پاياني كمتر استفاده كنيد. بيشتر از نتايج اين ارزشيابي‌ها در بهبود فرايند يادگيري استفاده كنيد و در صورتي كه براي گزارش پاياني از آنها استفاده مي‌كنيد با ارزشيابي‌هاي خودتان تركيب كنيد.
ـ فرصت خود ارزشيابي را پيوسته براي دانش‌آموزان فراهم سازيد.
ـ به دانش‌آموزان بياموزيد كه در ارزشيابي از نمره يا رتبه استفاده نكنند بلكه ارائه بازخورد توصيفي را به آنها بياموزيد.
ـ در بازخوردهاي توصيفي وضعيت پيشرفت دانش‌آموزان توصيف شود، بعضي ضعفها و قوتها بيان شود و در صورت امكان رهنمودهايي نيز داده شود.
آزمونهاي مداد كاغذي
آزمونهاي مداد كاغذي، يكي از ابزارهاي جمع‌آوري اطلاعات براي ارزشيابي از عملكرد تحصيلي دانش‌آموزان است. كه در برخي از دروس مانند رياضي و نوشتن بنابر نظر معلم از آن استفاده لازم مي‌شود. در دروس ديگر مانند علوم، قرآن، هنر، خواندن و ورزش نيازي به آزمونهاي مداد كاغذي نيست. آزمونهاي مداد كاغذي نبايد به گونه‌اي اجرا شود كه وضعيت اضطراب آور امتحان را تداعي كند. شرايطي بايد فراهم شود كه دانش‌آموز بدون نگراني و مانند جلسات اجراي تكاليف كلاسي، پاسخگوي سؤالات كتبي معلم باشد. در ارزيابي آزمونها تنها به باز خورد توصيفي اكتفا شده و از دادن هرگونه رتبه يا نمره خودداري شود.
به طور سنتي در كشور ما و بسياري از كشورهاي ديگر ارزشيابي با امتحان به ويژه امتحان كتبي مترادف بوده است. اشكال اساسي در اين بود كه ابزار، تنها وسيله جمع‌آوري اطلاعات تلقي مي‌شد. در اين رويكرد آزمونهاي سنتي مانند آزمونهاي چند گزينه‌اي، كوتاه پاسخ، تشريحي و مانند اينها نيز براي معلم كاربرد دارد و معلم مي‌تواند از اطلاعات حاصله در راستاي اهداف ارزشيابي استفاده نمايد. براي بهره‌گيري بهتر و بيشتر چند نكته ضروري تذكر داده مي‌شود :
ـ در سطوح اين آزمونها، به سؤالاتي كه تنها سطح حافظه و فهم را مي‌سنجد اكتفا نكنيد و سطوح بالاتر را نيز مورد توجه قرار دهيد.
ـ شرايط و موقعيت اجراي اين آزمونها به گونه‌اي باشد كه ايجاد اضطراب ننمايد، بهتر است آن را به عنوان يك فعاليت يادگيري تلقي نماييد تا دانش‌آموزان دچار اضطراب نشوند.
ـ به عنوان يك ابزار محوري در ارزشيابي از آنها استفاده نكنيد.
ـ نتايج اين آزمونها را به صورت توصيفي بازخورد دهيد و از آنها بخواهيد كه ضعفهاي خود را اصلاح كنند، لذا نيازي به نمره دادن نيست.
ـ اشكال مختلف اجراي اين آزمونها آزمون گروهي و آزمون كتاب باز را در كلاس درس تجربه كنيد و بر اين اساس به دانش‌آموزان بفهمانيد كه هدف از اجراي اين آزمونها بهبود عملكردشان در يادگيري است. آزمون در خانه، سؤالات آزمون كتاب باز به نحوي طراحي مي‌شود كه دانش‌آموزان تنها از كتاب مي‌توانند راهنمايي بگيرند نه جواب سؤالات را؛ لذا طرح اين نوع پرسشها دقت خاصي را طلب مي‌نمايد. هم اكنون در بسياري از مدارس اين گونه آزمونها تحت عنوان: پلي كپي يا آدينه رايج است. اين آزمونها مي‌تواند دانش‌آموزان را با اهداف آموزشي به صورت فعال‌تري درگير نمايد و درك و فهمشان را از مفاهيم مورد نظر افزايش دهد.
ـ در بررسي نتايج اين آزمون مي‌توانيد از روش خودسنجي و همسال‌سنجي استفاده كنيد.
ـ آزمونهاي كتبي مجموعي را در مواردي استفاده كنيد كه بخواهيد اهداف شناختي را در سطح و حدود پايين بررسي و ارزشيابي كنيد.
آزمونهاي عملكردي
يكي از انواع آزمونها كه در ارزشيابي توصيفي مورد توجه قرار گرفته است، آزمونهاي عملكردي است. اين گونه آزمونها به قصد ارزشيابي از عملكرد واقعي دانش‌آموز طراحي و اجرا مي‌شود. در واقع موقعيتي را براي دانش‌آموز فراهم مي‌آورد كه آنچه از مهارت و دانش كسب كرده است از خود بروز دهد. اين آزمونها امروزه در بين معلمان بسيار مورد توجه قرار گرفته است.
و ابزار بسيار خوبي براي آگاهي از ميزان شناخت و مهارت دانش‌آموزان است. بدينسان آزمونهاي عملكردي به معلم كمك ميكند از مهارتها و ميزان درك و فهم دانش‌آموزان، ارزشيابي به عمل آورد. اين شيوه جديد ارزشيابي موقعيت بسيار مناسبي است براي ارزشيابي واقعي از عملكرد دانش‌آموزان، اما تهيه و اجراي آن نيازمند اندكي مهارت و دقت است. در صورتي كه معلم قادر باشد آزمونهاي خوبي طراحي و اجرا كند اطلاعات ارزشمندي از چگونگي يادگيري دانش‌آموز كسب خواهد كرد. از سوي ديگر دانش‌آموزان نيز بايد براي اجراي چنين آزمونهايي آماده شوند. در طراحي آزمونهاي عملكردي بايد به نكاتي توجه نمود كه در ادامه به آنها اشاره مي‌شود :
ـ اهداف آزموشي مورد نظر را معين نمائيد، روشن است كه هدف آموزشي بايد مهم و اساسي باشد.
ـ تكليف يا فعاليت مناسب با هدف مورد نظر را مشخص كنيد؛ يعني فعاليتي را تعريف كنيد كه نشان از تحقق هدف مورد نظر باشد. مثلاً اندازه گرفتن مساحت زمين بازي در حياط آموزشگاه به وسيله متر.
ـ دانش پيش‌نياز تكليف مورد نظر مشخص شود و براي معلم روشن شود كه دانش‌آموز پيش‌نياز را كسب نموده است. مثلاً در تكليف فوق با مفاهيم طول و سطح آشنا شده باشد.
ـ دانش و اطلاعات لازم براي انجام آزمون عملكردي را نيز فرا گرفته باشد، به عنوان مثال اگر آزمون به اندازه سطح و طول مربوط مي‌شود بديهي است كه دانش‌آموز اطلاعات لازم در خصوص اندازه‌گيري واحدهاي مربوط را داشته باشد.
ـ به دقت فرآيند اجراي آزمون را براي دانش‌آموزان توضيح دهيد. مي‌توان آن را به صورت دستورالعملي بر روي كاغذ نوشت.
