بخشی از مقاله
چکیده- در دنیای امروز، ارتقای کیفیت آموزش های ارایه شده، مهم ترین فعالیت مراکز آموزشی پیشرو است. بهترین معیار برای آگاهی از کیفیت یک برنامه آموزشی، ارزشیابی آن توسط ملاک های مورد قبول جهانی است. میدان رقابت در سطح ملی و بین المللی بهصورتی است که مراکزی که در ارتقای کیفیت آموزش های خود، ناموفق باشند، باید بهگونه ای هزینه آنرا بپردازند. در این مقاله سازوکاری برای ارتقای کیفیت برنامه های آموزش مهندسی کشور، از طریق توسعه مهارت های آموزشی اعضای هیات علمی ارایه شده و نتایجی که از به کارگیری آن در چند دانشگاه کشور به دست آمده، ارایهمی شود. طرح جامع ارتقای مهارتهای حرفه ای اساتید، دستیاران آموزشی و مسئولان آموزش، که در این مقاله بخشی از نتایج آن عرضه می شود، شامل طراحی و اجرای شانزده کارگاه آموزشی، بههمراه یک دوره آموزشی یک هفته ای برای اعضای هیات علمی؛ و همچنین طراحی درس تحصیلات تکمیلی »آموزش مهندسی« و نگارش کتاب درسی آن، می باشد.
۱ مقدمه
پیشرفت های شگرف در فناوری و علوم شناختی نیاز به تغییرات در مدل سنتی عرضه آموزش مهندسی را به نحو فزایندهای ضروری ساخته است. عنصر کلیدی در به اجرا گذاردن تغییرات در آموزش مهندسی، اعضای هیات علمی هستند. توسعه مهارت های حرفه ای اساتید نوعی حمایت سازمان یافته، برای کمک به ارتقای عملکرد اعضای هیات علمی است. هدف این برنامه ها، که توسط مراکز آموزش مهندسی، و گاه انجمنهای حرفه ای ارایه می شود، بهبود مهارت های آموزشی، پژوهشی و اجرایی اعضای هیات علمی، به منظور کمک به ارتقای فرایند یاددهی-یادگیری است ]۱.[ تمرکز این نوشته بر ارایه راهکارهایی جهت توسعه مهارتهای آموزشی اعضای هیات علمی است.
اعضای هیات علمی در طول دوران کار حرفه ای خود با تنوعی از چالشها روبرو میشوند، که مقابله با آنها نیاز به راهکاری سازمان یافته دارد ]۲.[ آزمون و خطا، و در مواردی مشورت با اساتید پیشکسوت، از رایج ترین روش های مقابله با این چالش ها بوده است. گرچه در گذشته نیز توسعه حرفه ای اعضای هیات علمی به گونه ای مطرح بوده است، ولی نیاز به این امر به طور فزایندهای در دو دهه اخیر، افزایش یافته است. برخی از عوامل موثر در این زمینه عبارتند از ]۳:[
• ارزشیابی دستاورد محور برنامه های آموزش: در سال های آغازین قرن حاضر، مراکز آموزش مهندسی معتبر در کشورهای مختلف به سرعت به سیستم ارزشیابی مبتنی بر دستاوردهای دانش آموختگان، پیوستند ]۴[، ]۵[ و ]۶.[ در این نگرش تازه، دانشآموختگان مهندسی باید به دستاوردهای مشخصی، مثل مهارت های ارتباطی و کارگروهی دست یابند. توسعه اینگونه مهارت ها نیاز به روشهای تدریس و ارزیابی خاصی دارد که به طور سنتی در آموزش مهندسی وجود نداشته و برای بسیاری از اعضای هیات علمی ناشناخته است ]۷.[
• تغییرات جمعیتی دانشجویان مهندسی: از آغاز پاگرفتن آموزش عالی مدرن در ایران، دانشجویانی که به مدارس مهندسی وارد میشدند فارغ التحصیلان برجسته دبیرستان های خوب کشور بودند. این گروه، به دلیل توانایی هایی که داشتند، اگر بهروش های غیر موثری نیز آموزش داده می شدند، قادر به یادگیری مطالب دانشگاهی بودند. در سال های اخیر، و با گسترش انفجار گونه آموزش عالی در ایران، طیف گسترده تری از دانشجویان در مراکز آموزش مهندسی ثبت نام می کنند، که گاه از پایه علمی مستحکمی برخوردار نیستند. چنین دانشجویانی نیاز به کسب آموزش های موثرتری دارند.
• تغییر ویژگی های دانشجویان مهندسی: دانشجویان امروزی، از ویژگی هایی برخوردارند که در مواردی چالش هایی را برای آموزشگران به وجود می آورد ]۸.[ این دانشجویان، که اغلب آرمانگرا هستند، مایلند که در زمانی کوتاه اطلاعات مورد نظر خود را کسب کنند. از این رو، در مقایسه با دانشجویان قدیم برای سخنرانی های طولانی و کتاب های درسی قطور اشتیاق کمتری نشان می دهند. این در شرایطی است که بسیاری از اساتید بر این باورند که روش تدریسی که در مورد خود آنها موثر بوده در مورد دانشجویانشان هم موثر خواهد بود. و این فرضی است در مورد دانشجویان امروزی صادق نیست.
• پیشرفتدرفناوریهایآموزشی: امروزهروش هایتدریس،بااستفاده از فناوری های نوین آموزشی، همچون ابزارهای طراحی با کامپیوتر، نرم افزارهای مدیریت درس و آموزش برخط، بهبود یافته است. از این رو، برای اینکه مراکز آموزش مهندسی بتوانند همانند گذشته دانشجویان نخبه را جذب کنند باید اعضای هیات علمی آنها بتوانند از این فناوری های نوین آگاهی داشته و در آموزش های خود استفاده نمایند.
• پیشرفتها در علوم شناختی: با توجه به پیشرفت های اخیر در علوم شناختی، امروزه اطلاعات زیادی در این مورد که افراد چگونه یاد میگیرند، چه شرایطی از تدریس یادگیری را تسهیل می کند و یا مانع آن می شود، به دست آورده ایم. آشنایی با این دستاوردهای جدید کمک زیادی به ارتقای آموزش های ارایه شده خواهد نمود ]۹.[ با توجه به موارد فوق، مراکز آموزش مهندسی بیش از پیش نیاز به ارایه برنامه های آموزشی مناسب، برای توسعه مهارت های حرفه ای استادان خود دارند. در این نوشته، که تاکید آن بر توسعه مهارت های آموزشی اساتید است، سازوکار اینگونه برنامه ها، عرضه میگردد. به این منظور ابتدا محتوای چنین برنامه هایی مورد بحث قرارگرفته و سپس ساختار اجرایی آن عرضه می شود.
در ادامه، نحوه ارزیابی برنامه های توسعه مهارتهای آموزشی، مورد بحث قرارگرفته و پیشنهادهایی برای افزایش کارایی آنها ارایه شده است. در بخش پایانی مقاله، برنامه تدوین شده جهت توسعه مهارت های آموزشی اعضای هیات مهندسی کشور عرضه شده است. برنامه های توسعه مهارت های آموزشی، علاوه بر اعضای هیات علمی، باید برای دستیاران آموزشی و کارکنان و مسئولان آموزش دانشگاه نیز ایجاد شود. سازوکار توسعه حرفه ای دستیاران آموزشی مراکز آموزش مهندسی کشور، در مقاله ای جداگانه مورد بحث قرارگرفته است ]۰۱.[ در ارتباط با تربیت مسئولان و کارکنان بخش آموزش مراکز آموزش مهندسی نیز برنامه خاصی تدوین شده است که در مقاله ای دیگر، به آن پرداخته میشود.
۲ ساختار برنامه های توسعه مهارت های آموزشی اعضای هیات علمی
برنامه های توسعه حرفه ای اعضای هیات علمی به چهار صورت کلی کارگاه های آموزشی، سمینارهای متوالی، جلسات مشاوره و مشارکت، و بالاخره گروه های یادگیرنده، عرضه شده و در موارد پیشرفته تر به صورت تک درس ها و دوره های منتهی به مدرک، ارایه می شود. اغلب برنامههای توسعه حرفه ای اعضای هیات علمی داوطلبانه است. تنها استثنا در مورد اعضای هیات علمی جدید است، که شرکت در این برنامه ها گاه به عنوان پیش شرط استخدام رسمی، برای آنها درنظر گرفته می شود.
۲.۱ کارگاه های آموزشی:
رایج ترین ساختار برای توسعه آموزشی اساتید، برگزاری کارگاههای آموزشی است که به طور معمول از چند ساعت تا چند روز بهطول می انجامد. کارگاه آموزشی ممکن است توسط مرکز ارزیابی کیفیت؛ یا مدیریت دانشکده یا دانشگاه ارایه شود. مخاطبین این کارگاه ها ممکن است اعضای هیات علمی رشته های مختلف یا اساتید یک رشته خاص یا گروهی از رشته های مرتبط با هم - مثل علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات - باشند. کارگاه های توسعه مهارت های آموزشی اساتید، علاوه بر دانشگاه ها توسط انجمن های حرفه ای نیز برگزار می شوند.
مزیت اصلی یک کارگاه منفرد اینست که اگر به خوبی ساماندهی و توسط یک مجری شناخته شده برگزار شود، شرکتکنندگان قابل توجهی را به خود جلب خواهد کرد. نقطه ضعف یک رویداد منفرد نیز اینست که ممکن است تاثیر ماندگاری بروی اغلب شرکت کنندگان نداشته باشد. شرکت کنندگان در چنین کارگاهی ممکن است با رضایت آنرا ترک کنند و برخی از آنها کوشش نمایند که تعدادی از نکات مطرح شده در کارگاه را در آموزش های خود به کار ببندند؛ ولی فقدان تاکیدات بعدی، ممکن است آنها را به بازگشت به روش های سنتی و آشناتر قبلی، تشویق نماید.
۲.۲ سمینارهای متوالی:
ساختار رایج دیگر برای توسعه مهارت های آموزشی اساتید، برگزاری یک سری جلسات سمینار در طول یک نیمسال یا سال تحصیلی است که در آنها مسایل آموزشی توسط مدرس مطرح شده و به بحث گذارده میشود. به تجربه مشخص شده است که چندین جلسه متوالی، که با شرکت گروه مشخصی از اساتید برگزار شود، تاثیر به مراتب بیشتری از یک کارگاه یا سمینار منفرد برجای میگذارد. در این جلسات موضوعات به نحو عمیقتری مورد بررسی قرارگرفته و شرکت کنندگان فرصت خواهند داشت تکنیک های پیشنهاد شده را در کلاس درس خود به کار بندند و نتایج را در جلسات بعدی مطرح نموده و بازخورد لازم را دریافت کنند. نقطه ضعف جلسات متوالی اینست که به سختی میتوان اعضای هیات علمی را راضی نمود که به طور مرتب در آنها شرکت کنند و اغلب بعد از چند جلسه اولیه، ریزش زیادی در تعداد شرکت کنندگان، ایجاد می شود. شانس موفقیت اینگونه برنامه ها، زمانی زیاد می شود که مشوق هایی از طرف گروه، دانشکده یا دانشگاه، در نظر گرفته شده باشد.
۲.۳ جلسات مشاوره و مشارکت:
در این روش یک عضو هیات علمی برای بهبود تدریس خود با فردی دیگر کار می کند. در مشاوره به طور معمول یک استاد با تجربه تر از طرف دانشکده به فرد معرفی می شود تا بر آموزش وی نظارت داشته باشد. این دو، در طول یک نیمسال یا سال تحصیلی، با یکدیگر کار می کنند. گاه یک درس را به طورمشترک ارایهمی دهند و یا از جلسات تدریسیکدیگربازدید می نمایند و پس از آن مشاهدات خود را به بحث میگذارند. راز موفقیت اینروشملاقات هایمنظماست ]۹.[ درمشارکت،دوعضوهیاتعلمی یک گروه، یا متعلق به دو گروه متفاوت، با هدف ارتقای تدریس، به یکدیگر کمک می کنند. شرکت در جلسات درس یکدیگر از جمله روشهایی است که در این مورد به کار میآید.
۲.۴ گروه های یادگیرنده:
ساختار دیگر برای توسعه مهارت های آموزشی متشکل از گروهی از اعضای هیات علمی است که به منظور کمک به یکدیگر و جهت بهبود فرایند تدریس، گردهم میآیند. امروزه گروه های برخط - مثل گروه های تلگرامی - نیز در مواردی می توانند این نقش را به عهده بگیرند. شرکتکنندگان در این گروه ها اطلاعاتی را که شخصا از خواندن مقالات و کتاب ها یا دیدن ویدیوها در زمینه آموزش مهندسی به دست آورده اند، به همراهتجربیاتیاچالش هایشاندرزمینه هایمختلفآموزشی،بایکدیگر بهاشتراک میگذارند. در این گروه ها ممکن است یک فرد با تجربهتر
ساز و کار توسعه مهارت
هدایت بحث ها را به عهده داشته باشد. شرایط ایجاد این گروههای یادگیرنده اغلب پس از شرکت اعضای هیات علمی یک گروه آموزشی در یک کارگاه، برقرار می شود ]۱۱.[
۲.۵ برنامه های آموزشی منتهی به مدرک:
داشتن مدرک مناسب در زمینه مسایل تربیتی، برای تدریس در مقاطع تحصیلی پیش از دانشگاه، مرسوم است ولی در آموزش عالی چنین پیش شرطی اغلب الزامی نیست. این امر بر این فرض استوار است که فردی که در دانشگاه درسی را میگذراند قادر به تدریس آن نیز می باشد؛ و این پیش فرضی است که در بسیاری موارد صادق نیست. برای رفع این مشکل بسیاری از دانشگاه ها دروسی را با هدف توسعه مهارت های آموزشی اعضای هیات علمی کنونی و آینده خود، عرضه می کنند.
این دروس به ویژه توسط دانشجویان دکتری و پسا دکتری، که فعالیت های آموزشی و عضویت در هیات علمی را به عنوان حرفه آتی خود برگزیده اند، مورد استقبال قرار میگیرد. علاوه بر این ها، در یکی دو دهه اخیر دانشگاههای بزرگ دنیا دوره های کارشناسی ارشد و دکتری »آموزش مهندسی« را راه اندازی کرده اند. هدف این دوره ها، که اغلب توسط دانشکده های مهندسی عرضه می شود، تربیت متخصصان و برنامه ریزان آموزش مهندسی است.
۲.۶ نحوه ارایه برنامه ها:
بیشتر دانشگاه های کشورهای پیشرفته برنامه های توسعه مهارتهای آموزشی اساتید را توسط مراکز یاددهی-یادگیری خود عرضه میکنند. محور چنین برنامه هایی برگزاری کارگاه های آموزشی برای اعضای هیات علمی رشته های مختلف است که توسط اساتید مهندسی، و یا اساتید علوم تربیتی یا روانشناسی، و بلاخره متخصصان کامپیوتر - که کارگاههای مرتبط با فناوری را عرضه می کنند - ، عرضه می شود. گزینه دیگر ارایه کارگاه آموزشی برای اعضای هیات علمی یک رشته خاص یا چند رشته مرتبط با هم است.
در پاسخ به این سوال که برنامه های توسعه مهارتهای آموزشی باید در سطح موسسه آموزشی و با شرکت اساتید رشته های مختلف و یا برای یک رشته خاص برگزار شود، پاسخ قاطعی نمیتوان داد و بسته بهشرایط میتوان یکی از این دو گزینه را به کارگرفت. و بالاخره، برای گارگاه های آموزشی طولانی تر ترجیحا باید تیمی از برگزار کنندگان را در نظر گرفت که حداقل یکی از آنها دارای تخصص مهندسی یا نزدیک به آن و دیگری دارای تخصص در زمینه آموزش و علوم تربیتی باشد.
