بخشی از مقاله
چکیده
رشد فزاینده جمعیت در کشور و نیاز به توسعه در زمینههای مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی و دامداری و توسعه سکونتگاههای روستایی و شهری، دستیازی به عرصههای طبیعی را اجتنابناپذیر می سازد. در این رهگذر عدم اعمال مدیریت صحیح و نحوه بهره برداری از منابع آب، خاک و پوشش گیاهی که عموماً همراه با تغییر کاربری اراضی است، موجب فرسایش خاک و روانشدن هرزآب ها و طغیان مسیلها و رودخانهها میشود . اگرچه آب یکی از عناصر طبیعی است که به فراوانی در کره زمین یافت میشود، اما %97 از آبهای موجود در جهان شور و غیرقابلشرب و استفاده در کشاورزی هستند. از %3 باقیمانده نیز بخش اعظمی بهصورت جامد در قطبهای شمال و جنوب متمرکرند.
بنابراین وضعیت نامساعد منابع آب شیرین دنیا، بشر را بسوی راهحلهایی نوین در ارتباط با نحوه استحصال آب سوق میدهد. یکی از قدیمی ترین و در عینحال ناشناختهترین و پیچیدهترین روشهای مزبور، استحصال آب از سطوح آبگیر باران برای مصارف شرب، بهداشتی و کشاورزی میباشد. جمعآوری آب باران بدین طریق قدمت چندین هزار ساله داشته و از دیرباز در بسیاری از مناطق جهان و ایران مرسوم و معمول بوده است. هدایت آب از حوضچههای درختان به پای هر درخت از جمله این روشها برای کشاورزی میباشد. نظر به اینکه توانمندی انسان در شناخت طبیعت برای فایق آمدن بر مشکلات، عموماً از طریق کنجکاوی و کنکاش در طبیعت و جستجو برای دستیابی به روابط علت و معلولی پدیدههای پیرامونش حاصل شده است.
از اینرو، تحقیق و بررسی در پدیدههای گوناگون طبیعی این امکان را فراهم میسازد تا عوامل مؤثر در بروز و یا تشدید پیامدهای سودمند یا مضر، یک رخداد طبیعی یا غیر طبیعی شناخته شود. بیتردید این شناخت، شیوههای پیشگیری از بروز یک رویداد و یا مهار آن و یا حداقل کاهش زیانهای آن را فراهم ساخته و در بسیاری موارد روشهای بهینه بهرهبرداری از آنها را نیز مهیا میسازد. در این تحقیق مشکلات و معضلات موجود در ارتباط با سطوح آبگیر باران و همچنین کاستیهای موجود در سیستم اجرایی در حوزههای آبخیز مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است. سپس به راهکارهای اجرایی و تحقیقاتی در ارتباط با حل مشکل پرداخته شده است.
الف- مقدمه
رودخانهها که به عنوان مجاری طبیعی جمعآوری و انتقال بارشهای جوی در سطح کره خاکی جریان مییابند، همواره از گذشتههای دور مورد توجه جوامع انسانی بوده و در طول تاریخ، تمدنهای بزرگ و کوچک در کنار این پدیده حیاتبخش طبیعی، ظهور و استمرار یافتهاند. شاید بتوان گفت از شروع تاریخ انسان متوجه شد که بهتر است زندگی خود را در نزدیکی رودخانهها پایهریزی کند، چرا که دشت مسطح کناره رودخانهها بهراحتی قابل کشاورزی و بسیار حاصلخیز بود و از طرفی میتوانست غذا و آب مورد نیازش را بهراحتی تأمین کند و حتی رودخانهها تا حدودی مشکل ارتباطی را نیز حل میکردند. پیشرفت تمدن بشر و افزایش تعداد انسانها و در نتیجه بزرگشدن جامعهای که در آن زندگی میکردند، سبب شد که انسان به فکر بیفتد تا رفتار طبیعی رودخانه را تحت کنترل خویش در آورد.
انجام کارهایی برای کنترل رودخانه در تاریخ بسیاری از تمدنهای قدیم ثبت شده است. سکونت درکنار رودها، در کنار محاسن و فوائد بسیار خود معایب و مخاطراتی نیز دربرداشته است. انسانها به تجربه دریافتهاند که طغیان رودخانه در مواقع سیلابی میتواند عامل ایجاد خرابیهای جبران- ناپذیر شود، لذا به فکر ایجاد تمهیداتی برای مهار سیلاب شدند. در مواردی هم دیده میشد که با تغییر مسیر جریان به سمت اراضی مطلوب و یا جلوگیری از تغییر جهتگیری آن در سمت نامطلوب، میتوان زمینهای زیادی را زیر کشت برد و به بهرهوری رساند، لذا بشر به فکر کنترل جریان آب افتاد.
در مناطق خشک و نیمهخشک میزان رطوبت یا بهعبارتی قدرت نگهداری و حفظ رطوبت خاک از اهمیت ویژهای برخوردار است. زیرا براساس شرایط اقلیمی خاص این مناطق و پراکنش زمانی و مکانی بارندگی، میزان نزولات آسمانی در اغلب مواقع، خصوصاً در خشکسالیها برای حداقل نیاز رطوبتی گیاهان کافی نیست. با حفاظت از آب باران جمعآوری شده و عملیات نفوذ آب، روی رشد محصول و تولید بیوماس Azadirachta Indica اظهار داشت این نهالها در سن 26 ماهگی، چهار برابر تیمارهای دیگر تولید بیوماس کردند و چهار و نیم برابر افزایش وزن ریشه داشتهاند، در سایر پارامترهای رشد نیز برتری مشاهده شده است.
با جمعآوری آب باران و تولید گندم دیم اظهار داشت با این روش امکان به زیر کشت بردن حدود 9/3 میلیون هکتار اراضی جدید وجود دارد. با جمعآوری آب باران نتایج خوبی برای کاشت درختان اکالیپتوس و کاج بدست آورد و بیان داشت نقش مالچ نفتی در طی این دوره زیاد معنیدار نیست. در قسمتهای شمالی استان هرمزگان، نواحی هم مرز با استانهای کرمان و فارس بهعلت شرایط خاص آب و هوایی، کشت بعضی از گونههای سازگار و مقاوم - انگور، انجیر و بادام دیم - به شرایط سخت اقلیمی، بهصورت سنتی در منطقه رواج داشته است. لذا در صورت طراحی سیستمهای سطوح آبگیر باران مناسب، میتوان میزان رطوبت ذخیره شده در خاک را افزایش داد و با این روش مشکل کمبود نزولات آسمانی و محدودیتهای اقلیمی را تا حدود زیادی جبران نمود.
در ایران، بهطور غالب، روشهای سازهای برای کاهش خسارات ناشی از سیلاب، بهکار گرفته شده است. کنترل سیلاب به این روش نیازمند دیوارهسازی در طرفین آبراهه بهویژه در محدودههای شهری و روستایی میباشد. روشهای سازهای عموماً هزینهبر بوده و در بسیاری از موارد، در مقایسه با روشهای مدیریتی، از اثربخشی کمتری برخوردارند. از سوی دیگر بررسی تجربیات دیگر کشورها بیانگر این واقعیت است که با انجام اقدامات سازهای نه تنها خطرات سیل و خسارات و تلفات ناشی از آن بهطور کامل حذف نشده است بلکه گاهی دیوارههای حفاظتی احداث شده، با ایجاد امنیت کاذب برای مدیران و شهروندان ساکن در مجاورت آنها، ضمن تشویق کاربری نامناسب زمین باعث بروز فاجعههای تاسفبار در زمان وقوع سیلابهای بزرگ شده است.
بههمین دلیل رویکرد بهکارگیری و اعمال روشهای مدیریتی در حوزههای شهری، بهعنوان مکمل روشهای سازهای، توسط متخصصین و صاحبنظران و سازمانهای تخصصی بینالمللی، مطرح و در بسیاری از کشورها به کار گرفته شده است. یک راهبرد مؤثر برای کاهش رواناب، کاربرد بهترین عملیات مدیریتی چندگانه شامل: روشهای غیر سازهای، کنترل منشأ، و بهترین عملیات مدیریتی سازهای است. معمولاً یک روش و یا وسیله منفرد نمیتواند کاهش رضایتبخشی در مقدار رواناب فراهم کند. همچنین بهترین عملیات مدیریتی چندگانه میتوانند مکمل افزایش کیفیت آب باشند.
ایجاد پوشش گیاهی دائمی و دارای بازدهی اقتصادی از راههای کنترل فرسایش در دشتهای دامنهای به روش مشارکت مردمی است. به همین منظور ایجاد سامانههای سطوح آبگیر باران همراه با افزایش ضریب رواناب سطحی خصوصا در بارشهای حداقل روزانه لازم میباشد. با توجه به نیاز کشور به استفاده از روشهای مناسب ایجاد سامانه جمعآوری آب باران با هدف تامین آب و توسعه باغات مثمر در اراضی شیبدار قابل اجرا است.
در روشهای طبیعی میتوان از پوشش گیاهی مناسب استفاده کرد. گیاه وتیور یکی از گیاهانی است که به علت ویژگی خاصی که در ریشه وشاخ و برگ آن وجود دارد، برای کنترل فرسایش سواحل رودخانهها، خاکریز کانالها و پلها، اصلاح و احیای اراضی که تخریب شدهاند بهکار گرفته میشود و در خیلی از مناطق دنیا برای اهداف مذکور، مورد استفاده قرار گرفته است. این گیاه با انواع خاکها و آب و هوا خود را وفق میدهد و در آن رشد میکند.
در مورد روشهای ساختمانی نیز میتوان از دیوارههای نگهبان وزنی، شمعکوبی و صفحه- کوبی، ژئوتکستایلها و خاکهای مسلح و یا روکشها استفاده کرد. در استفاده از روشهای طبیعی بهدلیل فرسایش بسیار شدید در بعضی مواقع، بهخصوص در قوسهای بحرانی رودخانه که جابجایی محور رودخانه صورت میگیرد، استقرار پوشش گیاهی بهتنهایی موثر نبوده و نیاز به انجام عملیات پشتیبانی و اجرای سازههای مکانیکی میباشد. همگام با پیشرفت تحقیقات در زمینه سیستمهای استحصال آب باران، سایر علوم مرتبط با سامانههای آبگیر نظیر خاک نیز به پیشرفتهای مهمی در مباحث فیزیک خاک و روابط آب و خاک دست پیدا نمودهاند.
