بخشی از مقاله
چکیده
بحران آب و خاک، از چالشهایی است که کشورهای دنیا از جمله ایران را تهدید میکند. به دنبال وقوع سیلاب و فرسایش همراه آن، سالانه میلیاردها متر مکعب آب و خاک کشور تلف میشود. بر اساس بررسی های انجام شده، کارآمدی روشهای بومی مدیریت آبخیزها در مناطق مختلف کشور در حل این بحرانها بسیار چشمگیر است.
بطوریکه آبخیز نشینها، از گذشته تا حال با کمک سنگ و خاک و با تکیه بر دانش بومی سازههایی بنا میکنند که به کمک آنها علاوه بر بهره برداری از سیل، میتوان شدت سیل، رسوب و فرسایش را نیز کاهش داد. برای اجرای این پژوهش دو پشتهخاکی که جهت استحصال آب باران و برف در منطقه مورد مطالعه احداث شده و همچنین نقطه شاهد، انتخاب گردید.
در هر واحد پژوهشی 10 پلات 1 متر مربعی به فاصله 20 متر از یکدیگر و بر روی 6 ترانسکت خطی - در هر واحد پژوهشی دو ترانسکت - مستقر و پارامترهای درصد پوشش تاجی، میزان تولید، درصد خاک لخت مورد اندازه گیری قرار گرفت. علوفه بصورت دستی برداشت و پس از خشک کردن با ترازوی با دقت 0/01 گرم توزین گردید. دادهها با استفاده از برنامه آماری spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج نشان داد که میزان تولید علوفه در محدوده پشتههای خاکی 1، 2 و همچنین منطقه شاهد بهترتیب برابر 111، 189 و 64 کیلوگرم در هکتار برآورد شد. همچنین مناطق مزبور بهترتیب 14/9، 22/9 و 9/3 درصد پوشش گیاهی داشته است. علاوه بر آن مقدار خاک لخت محدودههای مزبور نیز 85/1، 77/1 و 90/7 درصد برآورد گردید.
تجزیه و تحلیل آماری نشان داد که اختلاف معنیداری بین تولید علوفه، درصد پوشش گیاهی و درصد خاک لخت در واحدهای پژوهشی در سطح - P<0,01 - %1 وجود دارد. علاوه برآن نتایج این بررسی نشان داد که در محدوده شاهد گونه گیاهی درمنه وجود دارد، ولی در محل پشتههای خاکی گونههای خارشتر، سالسولا، انواع گراسها و فوربهای یکساله رویش نموده است. بنابراین اجرای پشتههای خاکی بر روی تعداد گونههای محدودههای پشتههای خاکی نیز تاثیر مثبتی داشته است.
مقدمه
ایران از جمله مناطق خشک دنیا بشمار میرود که میزان بارندگی آن یک سوم بارندگی جهان است و علاوه برآن پراکنش باران در آن نیز در تمام نقاط یکسان نمیباشد. بطوریکه در بعضی از نقاط احتمال بارندگی سالانه در مدت 24 ساعت وجود دارد که پیامدهای همچون وقوع سیلابهای خانمان سوز و مخرب را به دنبال دارد که در نتیجه آن روانآب درمدت زمان کم و بدون بهرهبرداری از دسترس خارج میشود
به دنبال رشد روز افزون جمعیت و افزایش تقاضا برای مصرف آب و تامین نیاز غذایی جامعه و همچنین وجود محدودیت منابع آبی در جهان، بهرهبرداری بهینه از آب موجود امری ضروری بشمار میرود
ساکنین مناطق خشک در صدد رویارویی با این پدیده با بهرهگیری از تجارب و در نظر گرفتن شرایط محیطی به روشهای متعددی برای استحصال آب، گسترش کشاورزی و بیابان زدایی دست یافته و نه تنها خود را با طبیعت خشک وفق داده اند بلکه در بسیاری موارد برآن غلبه کرده اند که این امر ضرورت برنامه ریزی بهینه به منظور جمع آوری هرزآبها را آشکار مینماید
ایران نیز با پیشنهای کهن در زمینه کنترل سیلاب و بهره برداری از آن توانسته بر کم آبی غلبه نماید - وهابی، . - 1382 در این راستا نتایج تحقیقات بیانگر آن بود که استحصال و ذخیره آب باران فرآیندی مطلوب برای محیا نمودن شرایط در حوزههای آبخیز کوچک به منظور کشت محصولات کشاورزی، بهبود اکوسیستم منطقه و حفاظت خاک میباشد. استحصال آب و روشهای نوین استفاده از منابع آب با بهرهگیری از دانش بومی نقش مهمی بر بهره برداری از رواناب سیلاب، کنترل رسوب و فرسایش ایفا مینماید
بهرهبرداری از منابع آبی به طرق مختلف صورت میگرفته است بطور مثال طهماسبی - 1385 - با بررسی روشهای بهرهبرداری از روانابهای ناشی از بارندگی های موسمی در چابهار نقش سازههای سنتی هوتک را در کنترل سیلاب ناشی از بارندگی، تامین آب شرب احشام و کمک به آبیاری کشت فصلی و افزایش بازده تولید محصولات دامی و کشاورزی بسیار مهم ارزیابی کرد.
اسفندیاری و همکاران - 1387 - به بررسی مدیریت هرزآب در زیر حوضه بختگان با استفاده از پشتههای خاکی و بندسارها پرداختند. نتایج کار آنان نشان داد که عملیات صورت گرفته ضمن امکان بهره برداری از آبهای سطحی در احیاء و توسعه پوشش گیاهی منطقه تاثیر گذار بوده است.
نتایج مطالعه مرادی و همکاران - 1389 - در زمینه تبیین و ارزیابی سازههای آبی سنتی در منطقه بلوچستان نشان دادکه خوشاب یکی از سازههای بهره برداری از منابع آبی میباشد که با تکیه بر دانش بومی در بلوچستان به منظور تبدیل اراضی شنی و سنگلاخی به اراضی مناسب جهت کشت از طریق سیلگیری و رسوبگذاری از جریانهای گل آلود و تغذیه آبخوان احداث میگردد.
یاری و همکاران - 1390 - با بررسی شاخصهای سطح خاک و بررسی کارایی عملیات اصلاحی صورت گرفته بر روی مراتع در منطقه سرچاه عماری بیرجند به این نتیجه رسیدند که عملیات اصلاحی قرق و احداث پشتههای خاکی جهت استحصال آب باعث بهبود وضعیت مرتع و پوشش گیاهی آن گردیده است. محمدخان و همکاران - 1390 - در پژوهشی مبنی بر روشهای سنتی تامین آب جهت خودکفایی کشاورزی از طریق سامانه دگار و هوتک گزارش دادند که منطقه دشتیاری چابهار با توجه به پتانسیل هرزآبهای ناشی از سیلاب، امکان بهرهبرداری از سیلابهای منطقه به منظور کشت دیم سنتی را میسر میسازد.
بطوریکه آبخیز نشینان با احداث سازه سنتی دگار با تکیه بر دانش بومی علاوه بر پخش سیلاب در منطقه و تغذیه آبهای زیرزمینی و آبیاری زمینهای زراعی، از خسارات زیانبار سیل در منطقه کاسته و احداث سامانه هوتکها در کنار این سامانهها آب را به مدت زیادتری به منظور بهره برداری مردم بومی ذخیره می نماید. چکشی و همکاران - 1391 - در تحقیقی با عنوان استفاده از دانش بومی بندسار جهت آبگیری و بهبود پوشش گیاهی در راستای شیوه استحصال آب باران در استان خراسان جنوبی، بیان نمودند که روشهای استحصال توام با بهره گیری از دانش بومی از روشهای اصولی مقابله با خشکسالی میباشد.
ارزیابی کارآیی سکوهای سنتی و تاثیر آنها بر برخی از ویژگیهای خاک در مناطق خشک را مورد بررسی قرار داد و نتایج، بیانگر آن بود که در ساخت سامانههای بهره برداری از منابع آبی بهرهگیری از اصول علمی با تکیه بر دانش بومی از لحاظ زیست محیطی و تامین نیاز دامی و اشتغالزایی آبخیز نشینان منطقه مورد مطالعه نقش مهمی را ایفا نموده است. بررسی پیشینه تحقیق نشان داد کاربرد روشهای ذکر شده در مناطق خشک هرچند کارایی موثری را دارا میباشد اما از ساختاری نسبتا پیچیده در اجرای سامانهها برخوردار میباشد که این امر برای اجرای پروژه هزینه زیادی را میطلبد که آبخیز نشینان را با مشکل مواجه می نماید. بدین منظور اجرای سامانههای جمع آوری آب که هزینه اجرای آن ارزان تر میباشد بیشتر مورد توجه آبخیز نشینان قرار میگیرد.
