بخشی از مقاله
چکیده
بررسیهاي انجام شده نشان میدهد در حال حاضر وضعیت پوشش گیاهی عرصصههاي پخش سیلاب به لحاظ تواتر ناموزون سالهاي تر و خشک که ناشی از اثرات تغییر اقلیم در سطح جهان به شمار میرود، از شرایط مناسبی برخوردار نمیباشد. لذا با توجه به تعداد دفعات بسیار کم وقایع سیلاب، کمبود رطوبت ذخیره شده طبیعی در خخاك عرصصههاي پخش سیلاب، عامل مهمی در ععدم استقرار و رشد مناسب گونههاي موجود در آنها است.
بکارگیري روشهاي تلفیقی در اسستفاده از ریزشههاي ججوي در زمانههایی که بارشهاي نازله، از مقدار کافی در ایجاد سیلابها برخوردار نیستند، شرایط مناسبی را در بهببود وضضعیت پوششش گیاهی عرصصههاي پخش سیلاب فراهم خواهد نمود . استفاده از نتایج این طرح، ضمن ارتقاء کیفی عملکرد سیستمهاي یاد شده، شرایط مناسبی را جههت ترویج و ترغیب بهرهبرداران براي مشارکت فعال در پروژههاي مذکور در اختیار مدیران قرار خواهد داد.
فرضیه اساسی در این طرح، امکانسنجی بکارگیري سیستمهاي استحصال آب باران در تلفیق با عملکرد سیستمهاي پخش سلاب و بررسی تاثیر آن در افزایش ذخیره رطوبت پروفیل خاك، خصوصا در فصول زراعی و تحت بارشهاي با ویژگیهاي آن در فصل بههار و تابستان میباشد. به همین منظور ضمن بکارگیري سامانههاي سطوح آبگیر در سه تیمار، شامل تیمار ششاهد، و تیمارههایی با پوشش سیمانی و پلاستیک - سنگریزهاي - در سه تکرار، تاثیر هریک از تیمارها توسط دادهبردار رطوبت خاك ثبت گردید. هدف از این تحقیق، بررسی نقش و کارایی سامانههاي سطوح آبگیر در بهبود وضعیت رطوبت عمقی خاك عرصههاي پخش سیلاب ببه منظظور اسستقرار و توسعه پوشش گیاهی مثمر میباشد.
در این طرح با رفتار سنجی عرصههاي پخش سیلاب، تاثیر سامانههاي سطوح آبگیر بر تغییرات ذخیره رطوبتی خاك، در تیمارهاي مختلف مورد بررسی قرار گرفته و ضمن تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از روششهاي آمماري و توصصیفی مناسب، دستورالعمل نحوه بکارگیري سامانههاي سطوح آبگیر در عرصههاي پخش سیلاب و با هدف استقرار گیاهان مثمر تهیه ششد. ببراي مقایسسه میانگینهاي تیمار آزمایش، از آزمون دانکن استفاده گردید که نتایج آن در سطح یک درصد از نظر درصد رطوبت بین تیمار شن - میانگین19/73درصد - و تیمار سیمان - میانگین 20/00 درصد - اختلاف معنیداري مشاهده نشد ولی این دو تیمار برتري معننیداري در سسطح یک درصد نسبت به تیمار شاهد 14/56 - درصد - نشان داد.
در بررسی هزینهي اجراي سامانه با پوشش سیمانی و سنگریزه بدلیل هزینه کمتر، سامانه با پوشش سنگریزه توصیه میشود. همچنین در استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران در هنگام استفاده از فیلتر سنگریزهاي براي افزایش و ذخیره رطوبت پروفییل خاك در ناحیه توسعه ریشه درخت دیم و گیاهان مرتعی کاشته شده تاثیر بسزایی داشته به طوري که استفاده از فیلترهاي سنگریزهاي براي مناطق دامنهاي جهت افزایش رطوبت خاك پیشنهاد میشود.
مقدمه
افزایش رو به رشد تلفات منابع آب و خاك موجود در عرصه حوزههاي آبخیز که در چند دهه اخیر با افزایش بهرهبرداري غیر اصولی از منابع شدت فزایندهاي یافته، ضمن تشدید سیر قهقرائی حوزهها و افزایش نرخ مهاجرت، موجبات کاهش تولید و درآمد روستائیان را نیز فراهم نموده است. در این راستا بکارگیري سیستمهاي پخش سیلاب به عنوان راهککاري مناسب در اسستفاده بهیننه از روانابههاي فصلی و باهدف ذخیره روانابها و توسعه پوشش گیاهی در استانهاي مختلف کشور اجرا گردیده است.
اتککاي این سیسستمها به بارشهاي با دوره بازگشتهاي بالا براي وقوع سیلابها، موجب گردیده تا پوشش گیاهی مستقر در آنها متاثر از تبعات تغییر اقلیم و خشکسالیها، تحت تنشهاي شدید خشکی قرار گیرد . بر این اساس با توجه به فراوانی وقوع بیششتر بارشههاي با دوره برگششتهاي پایین، لزوم استفاده از سیستمهاي سطوح آبگیر باران در تلفیق با سیستمهاي پخش سیلاب ضضروري اسست. در این حاللت ششرایط مناسبتري جهت توسعه باغات دیم در عرصههاي پخش سیلاب فراهم خواهد گردید. بکارگیري نتایج این تحقیق در تتامین رطوببت مورد نیاز گونههاي مثمر، میتواند شرایط مطلوبی را در جلب توجه بهرهبرداران مناطق روستایی فراهم نموده و ترغیب آنان به مشارکت در احداث و توسعه عرصههاي پخش سیلاب را افزایش دهد.
بررسیهاي انجام شده در استانهایی نظیر بوشهر نشان میدهد نخیلات کاشته شده در عرصه پخش سیلاب در شرایط بحرانی قرار دارند. عدم بارندگیهاي منجر به سیلاب و همچنین کاهش وقوع آن در بیشتر اسستانها موجب گردیده تتا دفععات ورود روانابههاي حاصل از سیلاب به داخل عرصهها به حداقل و در بعضی سالها تا حد صفر کاهش یابد. این موضوع لزوم استفاده از سیستمهاي سطوح آبگیر باران را با هدف بهبود شرایط ضروري ساخته است. در حال حاضر این سیستمها در بخشهاي وسیعی از دامنههاي آبخیز کششور مورد استفاده قرار گرفته است. با ایجاد تغییرات جزیی در این سیستمها امکان بککارگیري آنها در عرصصههاي پخش سیلاب فراهم خواهد گردید. این موضوع ضمن توسعه پوشش گیاهی در عرصههاي پخش سیلاب همراه با سایر گونههاي دیم کاشته ششده در سسطح کشور، افزایش تولید محصولات دیم را به همراه خواهد داشت.
در حال حاضر بیش از4200 0 هکتار زمین زیر کشت درختان مثمر غیر بارور به صورت دییم و 170000 هکتار نیز زیر کشت درختان مثمر بارور دیم قرار دارد که تولید فعلی آن 326 هزار تن انواع محصولات از جمله ان گور، بادام، گردو، سنجد، زالزالک، سسماق و غیره به صورت دیم می باشد و چنانچه هیچ توسعهاي در سطح زیرکشت این درختان انجام نشود با بارور شدن سطح غیر بارور، حجم این تولیدات به بیش از 500000 تن خواهد رسید که ارزش سالانه این تولیدات با برآورد امروز ببه ببیش از 2000 میلیارد ریال می رسد.
بررسیهاي انجام شده نشان میدهد که نسبت تولید اراضی دیم به آبی در حدودرقمی بین 1/8 تا 4 برابر میباششد. این موضضوع عدم استفاده بهینه از منابع آب و خاك و هدر رفت سرمایههاي ملی کشور را نشان میدهد. در صورتی که اجراي طرح حاضر بتوانند در نهایت تنها %10 افزایش تولید و بهرهبرداري بهینه از منابع آبی را باعث شود، ارزش افزوده سالیانه حاصل از بکارگیري نتایج این ططرح 200 میلیارد ریال خواهد بود - آمارنامه کشاورزي کشور 1381 سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزي - . علاوه برای ن ببا توججه ببه درصصد بالاي نرخ بیکاري در استانهاي مستعد کشور از نظر وجود پتانسیلهاي اقلیمی و خاك، اجرا و ترویج رو شهائی که بهرهبرداري اصولی و منطبق بر فرهنگ آبخیزنشینان را امکانپذیر سازد، ضروري بوده و موجبات دسترسی به اهداف توسعه روستائی و بهبود اقتصاد معیشتی آنان را فراهم خواهد نمود.
مواد و روشها
این طرح در عرصه تحقیقاتی طرح پخش سیلاب و با استفاده از تجهیزات و امکانات موجود در آن اججرا گردیید. ببراي اججراي ایین طرح از نتایج باران سنج، تبخیرسنج و دماسنج خاك به منظور تحلیل مطالعات خاك، پوشش، اقللیم و هییدرولوژي و همچنین دما و رطوبت خاك منطقه عرصه تحقیق استفاده شد. در بخش مطالعات خاك تقریبا کلیه فاکتورهاي مورد نیاز بررسی گردیدنند ککه ششامل تعیین ظرفیت زراعی و آستانه پژمردگی با توجه به خصوصیات خاك عرصه، اندازهگیري بافت، نفوذپذیري، داننهبندي، درصصد رطوببت اشباع، وزن مخصوص، ظرفیت نگهداري آب در خاك، EC و PH خاك مورد آزمایش قرار گرفتند.
مطالعات اقلیم شامل بررسی الگوي بارش و حداکثر بارش روزانه به منظور برآورد حججم ببارش روزاننه ببا دوره بازگششت ده سساله، تعیین فراوانی بارشهاي 1، 5 ، 10، 15، 20 و بیشتر از 25 میلیمتر و توزیع زمانی آنها در صورت وجود آمار، تعییین توزییع ماهاننه، فصلی و سالانه بارندگی در طول دوره آماري در تعیین اقلیم منطقه مورد ارزیابی قرار گرفتند. تعیین تیمارهاي هدف شامل موارد زیر میباشد:
تیمار شاهد - روش کاشت مطابق با آنچه در عرصه بکار گرفته شده - ، در سامانه آبگیر و ت یمار سامانه آبگیر ببا ععایق نمودن سسطح سامانه و بکارگیري فیلتر سنگریزهاي در مجاورت چاله نهال. مشخصات فیلتر سنگریزهاي که همجوار با چالله نههال و به منظور نفوذ سریع رواناب و توزیع آن در منطقه ریشه با قطر فیلتر در حدود 10 سانتیمتر و تا عمقی در حدود 50 سانتیمتر - متناسب با نوع خاك که در خاك سبک کمتر از 50 سانتیمتر بود - همچنین اندازه دانهها در محدوده 1 تا 3 سانتیمتر، فاصله بین فیلتر و ابزار رطوبت سسنج حداقل 10 سانتیمتر ایجاد گردید.
شهرستان تنگستان با وسعت 2215 کیلومتر مربع - محدوده اجراي طرح - در 60 کیلومتري شرق تا شمال شرق شهر بوششهر واققع شده که جمعیت ساکن در این شهرستان بالغ بر 54000 نفر میباشد. محدوده اجراي طرح در شمال شرق شهر اههرم حاششیه ششرقی جاده آسفالته اهرم برازجان و در دامننه جننوبی رششته ککوهی از دامننههااي جنوببی زاگرس با نام محلی قلعه دختتر، ببا ططول جغرافیایی َ17،ْ51تا َ20،ْ51شرقی و عرض جغرافیایی َ55،ْ28تا َ،ْ296 شمالی واقع شده است.
در این منطقه تعداد 11 روستا تحت پوشش اثرات اجرایی طرح پخش سیلاب بر آبخوان تنگستان قرار دارند که کشاورزي ب ا توججه به منابع محدود موجود شغل اصلی ساکنین آنها می باشد. شورهزارها و محدودیت کیفیت و کمییت آب دو عاممل عممده ععدم توسسعه موفق کشاورزي توسط جمعیت بیش از 8000 نفري این روستاها میباشد.
شکل -1 موقعیت جغرافیایی محدوده اجراي طرح
نتایج
شرایط خاك، میزان بارش و پوشش گیاهی براي بررسی رطوبت پروفیل خاك از اهمیت زیادي برخوردار است. در این تحقیق ابتتدا به مطالعه برخی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاك منطقه مورد مطالعه میپردازد.
