بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از سطوح آبگیر مدیریت شده براي کاشت نهالهاي مثمر در آنها علاوه بر کمک در استفادهي بهینه از رواناب و حفاظت آب و خاك، به تولید محصولات کشاورزي و باغی نیز کمک خواهد کرد. بر همین اساس چند سالی است این موضوع و پژوهش در مورد نوع سامانهها و بررسی چگونگی اثر آنها در استقرار و رشد نهالهاي مثمر در استانهاي کشور بهویژه در استانهایی مانند زنجان، آذربایجان شرقی، کرمانشاه و مرکزي مد نظر قرار گرفته است. بر همین اساس در این مقاله به بررسی مقالاتداخلیِ منتشر شدهي مرتبط طی پنج سال اخیر پرداخته شد تا ضمن کنکاش در مورد نتایج منتشره رهیافتهاي این بررسی نیز بهصورت تحلیلی ارائه شود.
بهطور کلی بر اساس نتایج منتشر شده، در مورد ارجحیت سامانههاي سطوح آبگیر باران در تولید رواناب و اثر بر عوامل فتوسنتزي در ارتقاي وضعیت رویشی نهالهاي مثمر میتوان اظهار نظر قطعی نمود اما در مورد این که کدام یک از تیمارهاي مورد بررسی بهترین عملکرد را داشتهاند نمیتوان اظهار نظر قاطعی ارائه داد. از طرفی اکثر مطالعات داخلی عمدتا به تاثیر مطلوب سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده بر خصوصیات رویشی نهالهاي مثمر از جمله قطر و ارتفاع تاکید داشتهاند اما در مورد اثر سامانهها بر عوامل فتوسنتزي با توجه به اندك مستندات علمی گزارش شده که نتایج مطابق بر هم نیز ندارند نمیتوان به یک نتیجهگیري جامع اشاره کرد.
همچنین علیرغم اینکه اکثر مقالات و نتایج منتشر شده در این زمینه از سوي پژوهشگران مراکز استانی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزي بوده است اما بهدلیل مواردي چون محدود بودن نتایج به دادههاي یک تا سه ساله، عدم استفاده از دستورالعملی مشابه در ایجاد تیمارهاي مختلف سامانههاي سطوح آبگیر باران و بررسی اثر آنها، عدم توجه به طراحی سامانهها مبتنی بر نوع نهال، فواصل و رژیم بارندگی هر منطقه، توجه نکردن به حجم بهینهي آب مورد نیاز در هر سامانه و عدم اهتمام پژوهشها در راستاي تولید دستورالعملهاي مدیریتی و اجرایی در مقیاس ملی، منطقهاي-اقلیمی و حتی استانی امکان ایجاد توصیههاي مدیریتی و اجرایی ناشی از پژوهشهاي مذکور را با چالش مواجه کرده است. بر همین اساس امید است در مسیر قابل اتکا و امیدوار کنندهاي که از سوي سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزي و مشخصا پژوهشکدهي حفاظت خاك و آبخیزداري آغاز شده است این موارد در آینده مد نظر مدیران و دستاندرکاران پژوهشی و اجرایی این سازمان و مراکز استانی مربوطه قرار گیرد.
مقدمه
دسترسی پایدار به آب یکی از عوامل توسعهي زندگی و آبادانی در قالب شهرها و روستاها بوده است. بهطوري که حتی در مناطق خشک و نیمه خشک کرهي خاکی از جمله ایران نیز سازگاري با طبیعت و غلبه بر شرایط خشکی محیط سبب ایجاد آبادانی و تمدن شده است - آقارضی و همکاران، . - 1395 از دوران گذشته یکی از راهکارها در غلبه بر خشکی محیط و و پایدارسازي دسترسی به آب در ایران را میتوان استفاده از فناوريهاي سنتی مانند قنات، هوتک، آبانبار، دگار، بندسار، دربند و خوشاب دانست - مومنزاده و همکاران، 1394؛ درخشان و همکاران، 1393؛ رهبر و همکاران، . - 1392 هر چند این روشهاي سنتی طی دهههاي اخیر بهدلیل ورود تکنولوژي و استخراج آبهاي زیرزمینی در حجم بالا سبب بیتوجهی به آنها شد اما افزایش سریع جمعیت، کاهش منابع آب زیرزمینی و تغییرات اقلیمی سبب توجه مجدد به روشهاي سنتیِ حفاظت و بهرهبرداري از منابع آبی گردید.
عمده تفاوت در موج دوم استفاده از روشهاي سنتی را میتوان در تلفیق آن ها با دانش روز دانست که بررسی راهکارهایی جهت افزایش محصولات تولیدي کشاورزي و باغی در کنار مصرف بهینهي آب یکی از وجوه آن میباشد - نجفی و بیاتموحد، 1391؛ بیاتموحد و همکاران، 1395؛ Chaves و همکاران، . - 2011 بر هیمن اساس استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران در نوع کوچک مقیاس1 با قابلیت استفاده از آب باران در محل جمعآوري، راهکاري مناسب جهت غلبه بر مشکلات کمآبی و پاسخ به نیازهايمصرفی و غذایی جمعیت در حال رشد بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک است.
این سامانهها با ابعادي در حدود 10 تا 500 مترمربع براي تمرکز دادن آب در یک محل، جمعآوري، ذخیره و مصرف درجاي آن در مصارف خانگی، دامی و یا کشاورزي قابل استفادهاند - قدوسی، 1382؛ Mzirai وTumbo ، 2010؛ Biazin و همکاران، 2012 ؛ Unami و همکاران، - 2015، بنابراین فرصت خوبی از نظر ایجاد منابع آب ارزان قیمت و استفادهي بهینه از آنها جهت افزایش تولید محصول دیم، مبارزه با بیابانزایی و کمک به تولیدات کشاورزي پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک ایجاد میکنند.
در همین راستا طی 10 سال اخیر مطالعاتی در زمینهي ایجاد و استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران جهت توسعهي کشت دیم یا تولید محصول از درختان مثمر با حمایت سازمان و پژوهشکدههاي دخیل در امر منابع طبیعی کشور مد نظر قرار گرفته است. بهطوري که کارایی سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده در تولید رواناب ؛ زندهمانی و استقرار نهالهاي کشت شده؛ خصوصیات رویشی نهالهاي مثمر - صادقزاده و همکاران، 1396؛ شاهینی و روغنی، 1393الف؛ شاهینی و روغنی، 1393ب؛ صادقزاده و همکاران، 1392؛ نجفی و بیاتموحد، - 1391؛ عوامل فتوسنتزي - بیاتموحد و همکاران، 1395؛ - و وضعیت مراتع - بینیاز و بذرافشان، 1395؛ حسینی و همکاران، - 1394 مورد پژوهش بوده است. از این رو در این مقاله با مرور منابع نتایج حاصل از مطالعات صورت گرفته بررسی شد تا رهیافتهاي پژوهشی و اجرایی مورد نیاز براي آینده برجسته شده و در اختیار پژوهشگران و مجریان امر قرار گیرد.
مواد و روشها
روش مورد استفاده در این مقاله مطالعه و بررسی نتایج مقالات منتشر شده در ایران در زمینهي اثر سطوح آبگییر باران در کشت دیم و تحلیل نتایج آنها میباشد. بهطوري که سعی شد اکثر مقالات منتشر شده در این زمینه که عمدتا مربوط به 5 سال اخییر ببوده است مورد بررسی قرار گیرد.
نتایج و بحث
در زمینهي اثر سامانههاي سطوح آبگیر باران بر خصوصیات رویشی نهالهاي مثمر نتایج متفاوتی ارائه شده است. بهطوري که بر اساس نتایج نجفی و بیاتموحد - 1391 - اندازهي قطر یقه نهالهاي زردآلو و بادام تحت تیمارهاي مختلف سامانههاي سطوح آبگیر باران در استان زنجان طی بهار سال 89 تا پاییز 91 نشان داد حداکثر اندازهي قطر در هر دو نوع نهال مربوط به سامانهي عایق کردن بخشی از سامانه همراه با فیلتر سنگریزهاي است و حداقل مقادیر اندازهي قطر نیز متعلق به نهالهاي کاشته شده در تیمار شاهد براي هر دو نوع نهال زردآلو و بادام میباشد. همچنین بیشترین و کمترین مقدار میانگین قطر نهالها براي هر دو نوع نهال نیز به ترتیب مربوط به تیمارهاي فوقالذکر میباشد اما نکتهي قابل تامل اینکه این تفاوتها از نظر آماري معنیدار نبودهاند.
این در حالی است که شاهینی و روغنی 1393 - الف و ب - بهترتیب طی دورههاي یک و سهساله در دو استان متفاوت به بررسی اثر سامانهها بر خصوصیات رویشی نهال زیتون پرداختند و گزارش کردند که نهالهاي مربوط به سامانهها از نظر رشد قطري تفاوت معنیدار با تیمار شاهد دارند. نکتهي جالب توجه اینکه علیرغم اینکه یک تیم عهدهدار هر دو پژوهش بودهاند اما روش و نوع تیمارها در هر دو مطالعه متفاوت بوده است.
همچنین صادقزادهریحان و همکاران - 1392 - طی دو سال بررسی خصوصیات رویشی نهال پسته تحت چهار تیمار شاهد، سامانهي داراي پرلیت، سامانه داراي کوزه و سامانه با فیلترهاي سنگریزهاي به این نتیجه رسیدند که سامانههاي داراي فیلتر سنگریزهاي بیشترین تاثیر مثبت و معنیدار را از نظر رشد قطري بر نهالهاي پسته داشتهاند . صادقزادهریحان و همکاران - 1396 - نیز طی پژوهشی مشابه اما متفاوت از نظر تیمارها، سامانهي سطوح آبگیر عایق با استفاده از مواد جاذب رطوبت پومیس را مطلوبتر از تیمارهایی چون سامانهي سطوح آبگیر عایق بدون استفاده از مواد جاذب رطوبت و شاهد در ارتقاي خصوصیات رویشی نهال سنجد ارزیابی کردند.
در مورد تاثیر سامانههاي سطوح آبگیر باران بر عوامل فتوسنتزي نهالهاي مثمر هر چند مستندات علمی منتشر شدهي زیادي وجود ندارد اما در اندك مطالعات منتشر شده نیز نتایج کاملا مطابق با یکدیگر وجود ندارد. به طوري که طبق نتایج بیاتموحد و همکاران - 1395 - در نهالهاي زردآلو تیمارهاي عایق کردن بخشی از سامانه بدون فیلتر سنگریزهاي و حذف پوشش گیاهی و سنگریزه بدون فیلتر سنگریزهاي بیشترین عملکرد فتوسنتزي و تیمار شاهد یعنی روش کاشت مطابق با عرف منطقهي آزمایش کمترین عملکرد فتوسنتزي را داشتهاند.
این در حالی است که در مورد نهالهاي بادام تیمار عایق کردن بخشی از سامانه بدون فیلتر سنگریزهاي و همچنین تیمار حذف پوشش گیاهی و سنگریزه همراه با فیلتر سنگریزهاي بیشترین عملکرد فتوسنتزي و تیمار شاهد کمترین عملکرد فتوسنتزي را در 10 روز پس از بارندگی نشان دادند و 22 روز پس از بارندگی تیمار حذف پوشش گیاهی و سنگریزه بدون فیلتر سنگریزهاي بیشترین مطلوبیت از نظر میزان فتوسنتز در نهال بادام را از خود نشان داد.همانطور که ملاحظه میشود طبق نتایج، اینکه سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده عملکردي بهتر از تیمار شاهد داشتهاند امري غیر قابل انکار است اما در مورد مطلوبیت سامانههاي مختلف مطابقت وجود ندارد.
این موضوع وقتی اهمیت مییابد که بر اساس نتایج عبدينژاد و همکاران - 1395 - اثر فیلتر سنگریزهاي حداقل در عمق 20 سانتیمتري منجر به افزایش رطوبت گزارش شده است. طبیعیاست اگر کارکرد اصلی سامانهها را ارتقاي عملکرد نهالها معطوف به افزایش رطوبت در دسترس بدانیم بنابراین انتظار این بود که سامانههاي عایق و داراي فیلتر سنگریزهاي در مورد عملکرد نهالهاي زردآلو و بادام بهترین تاثیر را داشته باشند . در حالی که مطابق با یافتههاي نجفی و بیاتموحد - 1391 - و بیاتموحد و همکاران - 1395 - نتایج چنین امري را نشان نمیدهد. این در حالی است که صادقزادهریحان و همکاران - 1392 - طی پژوهشی در تبریز تیمار با فیلتر سنگریزهاي را چه از نظر حفظ رطوبت و چه از نظر اثر مثبت بر خصوصیات رویشی نهال پسته مطلوبتر از تیمارهاي داراي پرلیت یا کوزه تشخیص دادند.
هر چند بخشی از این تفاوت در نتایج میتواند ناشی از دادهبرداري بسیار محدود در برخی مطالعات مانند مطالعهي بیاتموحد و همکاران - 1395 - باشد اما اندازهگیري قطر نهالهاي زردآلو و بادام در زنجان طی دو سال صورت گرفته است و طبق بررسی صورت گرفته نتایج منتشر شده از سایر پژوهشهاي انجام شده در مورد سامانهها نیز در همین محدودهي زمانی و عمدتا مربوط به دادهبرداري در بازهي زمانی یک تا سه سال میباشند. بنابراین هر چند طول دورهي دادهبرداريها در بررسی پتانسیل رواناب سامانهها منطقی به نظر میرسد اما طبیعی است در مورد اثر سامانهها بر خصوصیات رویشی و فعالیت عوامل فتوسنتزي نهالها و پایداري آنها در طولانی مدت، کارا و کافی نیست زیرا چرخهي زمانی کاملی از استقرار، رشد، تثبیت و تولید محصول در نهالها را مد نظر قرار نداده است.
نتیجهگیري و پیشنهادها
بر اساس نتایج در مورد ارجحیت سامانههاي سطوح آبگیر باران در تولید رواناب و اثر بر عوامل فتوسنتزي در ارتقاي وضعیت رویشی نهالهاي مثمر میتوان اظهار نظر قطعی نمود اما در مورد این که کدام یک از تیمارهاي مورد بررسی بهترین عملکرد را داشتهاند نمیتوان نظر قاطعی ارائه داد
