بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از سطوح آبگیر مدیریت شده براي کاشت نهالهاي مثمر در آنها علاوه بر کمک در استفادهي بهینه از روانناب و حفاظظت آب و خاك به تولید محصولات کشاورزي و باغی نیز کمک خواهد کرد. لذا در این مقاله به بررسی نتایج حاصل از اثر تیمارهاي بدون تغییر در سامانه - A - ، حذف پوشش گیاهی و سنگریزه همراه با فیلتر سنگریزهاي - B - ، حذف پوشش گیاهی و سنگریزه بدون فیلتر سنگریزهاي - C - ، عایق کردن بخشی از سامانه همراه با فیلتر سنگریزهاي - D - و عایق کردن بخشی از سامانه بدون فیلتر سنگریزهاي - E - بر میزان فتوسنتز و خصوصیات رویشی نهالهاي زردآلو و بادام در استان زنجان پرداخته شد.
نتایج بررسی نشان داد تیمارهاي E و C در نهالهاي زردآلو و تیمارهاي E و B و تیمار C در نهالهاي بادام بهترتیب در اندازهگیريهاي 10 و 22 روز بعد از بارندگی تاریخ 90/4/31 در میزان فتوسنتز از خود مطلوبیت نشان دادند. همانطور که ملاحظه میشود طبق نتایج، اینکه سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده عملکردي بهتر از تیمار شاهد داشتهاند امري غیر قابل انکار است اما در مورد انتخاب بهترین سامانه از نظر عملکرد مطابقت وجود ندارد.
بنابراین با توجه به طول دورهي زمانی محدود مورد بررسی، دادهبرداري در تکرار کم و البته اندك مستندات علمی گزارش شده که نتایج مطابق بر هم نیز ندارند نمیتوان به یک نتیجهگیري جامع اشاره کرد. بر هیمن اساس براي دستیابی به نتایج جامع و قابل پیشنهاد در اجرا، بررسی اثر سامانههاي سطوح آبگیر باران بر عوامل فتوسنتزي و خصوصیات رویشی نهال هاي مثمر در قالب برنامهاي جامع از نظر دورهي زمانی و تعداد دفعات اندازهگیري پیشنهاد میشود.
مقدمه
آب و دسترسی پایدار به آن یکی از عوامل ایجاد تمدن بشري و توسعهي زندگی و آبادانی در قالب شهرها و روستاها بوده است. این در حالی است که بخشهایی از کرهي خاکی مانند ایران علیرغم قرار گرفتن در کمربند خشکی نیز توانستهاند در سازگاري با طبیعت و غلبه بر شرایط سخت طبیعی مانند خشکی محیط، وارث تمدن و آبادانی باشند
یکی از راهکارهاي قابل ذکر نیاکان ایرانیان در غلبه بر خشکی محیط و و پایدارسازي دسترسی به آب را میتوان استفاده از فناوريهاي سنتی مانند قنات، هوتک، آبانبار، دگار، بندسار، دربند و خوشاب دانست
هرچند طی چند دههي اخیر ورود تکنولوژي و امکان استخراج آبهاي زیرزمینی در حجم بالا جهت توسعهي کشاورزي و سایر مصارف آبی سبب بیتوجهی به روشهاي سنتی استحصال و حفاظت از منابع آبی گردیده است. اما افزایش سریع جمعیت جهان، کاهش منابع آب زیرزمینی و عوارض ناشی از استفادهي افسارگسیخته از آنها در کنار تغییرات اقلیمی - با گرایش افزایش خشکی - سبب رويآوري مجدد به روشهاي سنتی بهعنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر شد
رویکردي که در تلفیق با دانش روز سعی در بررسی راهکارهایی جهت افزایش محصولات تولیدي کشاورزي و باغی در کنار مصرف بهینهي آب بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک را دنبال میکند.
در این میان استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران در نوع کوچک مقیاس1 که ویژگی آنها استفاده از آب باران در محل جمعآوري است میتواند راهکاري مناسب جهت غلبه بر مشکلات کمآبی و پاسخ به نیازهاي جمعیت در حال رشد به محصولات کشاورزي بهویژه در مناطق خشک و نیمهخشک باشد
این سامانهها با ابعادي در حدود 10 تا 500 مترمربع براي تمرکز دادن آب در یک محل، جمعآوري، ذخیره و مصرف درجاي آن در مصارف خانگی، دامی و یا کشاورزي قابل استفاده اند ، بنابراین فرصت خوبی از نظر ایجاد منابع آب ارزان قیمت و استفادهي بهینه از آنها جهت افزایش تولید محصول دیم، مبارزه با بیابانزایی و کمک به تولیدات کشاورزي پایدار در مناطق خشک ایجاد میکنند
در همین راستا استفاده از سامانههاي سطوح آبگیر باران جهت توسعهي کشت دیم یا تولید محصول از درختان مثمر مد نظر قرار گرفته است. بهطوري که کارایی سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده در زندهمانی و استقرار نهالهاي کشت شده و اثر مثبت بر عوامل فتوسنتزي مورد پژوهش بوده است. بر همین اساس در این مقاله ارجحیت و مطلوبیت تیمارهاي مختلف سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده در ارتقاي میزان فتوسنتز در نهالهاي زردآلو و بادام مورد بررسی قرار گرفت.
مواد و روشها
طرح مورد نظر در ایستگاه پژوهشی قرهچریان واقع درطول و عرض جغرافیایی ً 32وَ 56 و36˚شمالی و ً 59وَ 20 و 48˚ شرقی در 35 کیلومتري شمال غرب شهر زنجان بهتاریخ 1387 اجرا شد. بهطوري که پنج تیمار مختلف از سامانههاي سطوح آبگیر باران در قالب طرح بلوك کامل تصادفی در 3 تکرار به صورت تیمارهاي شاهد و کاشت بدون تغییر در سامانه - A - ، حذف پوشش گیاهی و سنگریزه همراه با فیلتر سنگریزهاي - B - ، حذف پوشش گیاهی و سنگریزه بدون فیلتر سنگریزهاي - C - ، عایق کردن بخشی از سامانه همراه با فیلتر سنگریزهاي - D - و عایق کردن بخشی از سامانه بدون فیلتر سنگریزهاي - E - در ابعاد 8، 5 و 0/5 متر به ترتیب براي طول، عرض و عمق در هر سامانه طراحی شد.
مخلوط کاه و کلش و کود دامی به اندازهي 20 درصد حجمی چالهها به هر سامانه افزوده شد. سامانهها به گونهاي طراحی شد که با شیب تقریبی نه درصد به سمت پاییندست ادامه مییافت. فیلتر به کار برده شده در تیمارها شامل یک مجراي استوانهاي به قطر 10 و عمق 30 سانتیمتر بود که در کف چاله و مجاور با چالهي نهال ایجاد و با سنگریزه پر شد تا نفوذ سریع رواناب و توزیع آن در منطقه ریشه به آسانی میسر باشد. تمام سامانهها در قسمت دیوارهي پاییندست نیز جهت جلوگیري از فرسسایش احتمالی عایقبندي شدند. در نهایت، نهالهاي بادام و زردآلو بهصورت جداگانه به تعداد 1 اصله در پایین دست هر سامانه کاششته ششد. در سال 1390 پس از یک بارندگی 22 میلیمتري بهتاریخ 90/4/31، با فاصلهي 10 روز از بارندگی میزان فتوسنتزدر واحد سسطح ببرگ ببا دستگاه - LCA4,ADC Bioscientific LTD Hoddoson UK - IRGA - بیاتموحد و همکاران، - 1395 بهتاریخ 90/5/9 اندازهگیري شد. براي نتیجهگیري بهتر اندازهگیري دومنیز در تاریخ 90/5/22 انجام شد.
نتایج و بحث
جدول 1 میانگین مقادیر فتوسنتز اندازهگیري شده در نهالهاي زردآلو و بادام در سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده در زنجان را نشان میدهد. با توجه به انتشار نتایج مربوط به نهال زردآلو توسط بیاتموحد و همکاران - 1395 - در نهالهاي زردآلو تیمارهاي E و C بیشترین عملکرد فتوسنتزي و تیمار A یعنی روش کاشت مطابق باعرف منطقه کمترین عملکرد فتوسنتزي را داشتهاند. این در حالی است که در مورد نهالهاي بادام طبق نتایج تجزیه واریانس و مقایسهي میانگینها به روش دانکن، ارائه شده در جدول 2 و شکل 1 تیمارهاي E و B بیشترین عملکرد فتوسنتزي و تیمار A کمترین عملکرد فتوسنتزي را در اندازهگیري اول نشان دادند.
در حالی که در اندازهگیري دوم تیمار C بیشترین مطلوبیت از نظر میزان فتوسنتز در نهال بادام را از خود نشان داد. همانطور که ملاحظه میشود طبق نتایج، اینکه سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده عملکردي بهتر از تیمار شاهد داشتهاند امري غیر قابل انکار است اما در مورد مطلوبیت سامانههاي مختلف مطابقت وجود ندارد.
از طرفی طبیعی است اگر عمده کارکرد سامانهها را ارتقاي عملکرد نهالها معطوف به رطوبت در دسترس بدانیم بنابراین انتظار این بود که سامانهي D و یا حداقل سامانههاي داراي فیلتر سنگریزهاي در مورد عملکرد نهالهاي زردآلو و بادام بهترین تاثیر را داشته باشند در حالی که نتایج چنین امري را بهصورت مطلق تایید نمیکنند. این موضوع وقتی اهمیت مییابد که بر اساس نتایج عبدينژاد و همکاران - 1395 - اثر فیلتر سنگریزهاي حداقل در عمق 20 سانتیمتري منجر به افزایش رطوبت گزارش شده است.
جدول -1 میزان فتوسنتزاندازهگیري شده در نهالهاي زردآلو و بادام مستقر در سامانههاي سطوح آبگیر مدیریت شده، استان زنجان اندازهگیري میزان فتوسنتز 10 - ʽmol m-2 s-1 - روز پس از بارندگی
تیمار شاهد - کاشت بدون تغییر در سامانه - - A - ، تیمار با حذف پوشش گیاهی و سنگریزه همراه با فیلتر سنگریزهاي - B - ، تیمار با حذف پوشش گیاهی و سنگریزه بدون فیلتر سنگریزهاي - C - ، تیماربا عایق کردن بخشی از سامانه همراه با فیلتر سنگریزهاي - D - ، تیماربا عایق کردن بخشی از سامانه بدون فیلتر سنگریزهاي - E -
