بخشی از مقاله
چکیده
ر شد جمعیت، افزایش م صرف، و ر شد و تو سعه فرهنگ م صرفگرایی باعث شده تا امروزه شاهد ر شد شدید بهرهبرداري از منابع طبیعی در را ستاي رفع نیازهاي ان سانی بدون توجه به ظرفیت این منابع مطرح با شد . عدم برنامهریزي در را ستاي کنترل ر شد مناطق شهري و روستایی متناسب با توان و استعداد هر منطقه و در نتیجه توسعه بی رویه مصرف آب باعث شده تا بهرهبرداري از سفرههاي آب زیرزمینی که در ششرایط معمولی باید %48 میزان تغذیه باششد، به بیش از 100 درصصد میزان تغذیه افزایش پیدا کند. این مصصرف بیرویه و مدیریت نشده باعث افت شدید سطح سفره آب و بروز پدیده فرونشست زمین در اغلب دشتها و خشک شدن تالابها و رشد سرعت بیابانی شدن مناطق بحرانی شده است.
از سوي دیگر، افزایش نیاز غذایی باعث توسعه دامداري، چراي بیرویه و از دست رفتن پوشش طبیعی زمین موجب تشدید طوفانهاي گرد و غبار شده است. این روند تخریب در مواجهه با خشکسالی دهههاي اخیر به شدت تشدید شده است. بطوریکه در دو دهه اخیر فرآیند رشد شدید تعداد و شدت طوفانهاي گرد و غبار در مناطق مختلف کشور و غرب آسیا بخوبی تایید کننده وقوع این بحران است. بررسی دو حادثه مهم فرونشست و طوفانهاي گرد و غبار که تاثیر منفی بسیار شدیدي بر محیط زی ست و ارا ضی ک شاورزي دارد، ن شان میدهد که هردو پدیده بر اثر کمبود آب و متعاقبا عدم مدیریت صحیح و کارآمد در تخصیص و استفاده از منابع آب محدود در سالهاي بحرانی بوده است.
لذا با توجه به تعریف مدیریت جامع حوزه آبخیز باید در تدوین بهرهبرداري آب در مقیاس حوضه، به این دو عامل باید توجه ویژه شود. محدودیت منابع آبی موجود براي مقابله با این پدیده ها اقتضا دارد تا به دنبال راه حلی عملی براي تامین آب بود. سسامانه هاي سسطوح آبگیر باران که با بهرهگیري از تفکر اسستفاده از بخش تبخیر و تعرق مطروحه در روش محاسسبه بیلان آب کشور مطرح ششده، راهکاري عملی در مقابله موثر با افت سسطح آب زیرزمینی و افزایش مناطق مستعد تولید طوفانهاي گرد و غبار معرفی شده است که با توجه به تجارب موفق در این نوشتار مورد بحث قرار گرفته است.
-1 مقدمه
بر اسساس گزارشهاي - IPCC برنامه بیندولی تغییرات آب و هوا، - 2014 -1990، افزایش گازهاي گلخانهاي در جو، احتمالا باعث افزایش دماي هوا در بی شتر سطوح زمین می شود که این تغییرات در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. نتیجه این افزایش در درجه حرارت جهانی میتواند منجر به افزایش خطر خشکسالی و افزایش شدت طوفان، از جمله سیکلونهاي گرمسیري با سرعت باد بالاتر، تغییر جریانهاي مرطوب، تششدید جبهه هاي گرم و تغییر ششدید مدل ها و الگوهاي بارش، کاهش منابع آب اعم از آششامیدنی و ک شاورزي، کاهش تولید در بخش ک شاورزي و دامی، شیوع بیماري هاي جدید تهدید کننده، افزایش شرایط خیلی گرم و خ شک و یا خیلی سرد و مرطوب و نهایتا تهدید امنیت غذایی شود.
با توجه به تغییرات مورد انتظار، تغییرات وضعیت بارش و منابع آب در کشور، روند تغییرات در تعداد و شدت وقوع پدیدههاي موسوم به بلایاي طبیعی - Natural Disaster - و یا وقایع شدید - Extreme Event - بسیار محتمل اسست که ششواهد متعددي از بروز این تحول قابل لمس اسست. یکی از ششایع ترین بلاي طبیعی که منجر به تغییرات ششدید در زیست بومهاي مناطق حساس میشود، وقوع خشکسالی هاي متناوب، کاهش منابع آبی و افت شدید در تولید مراتع است. ثابت بودن م صرف آب در تر سالیها و خ شک سالیها و همچنین و میزان بهرهبرداري از منابع طبیعی و مراتع، روند پ سرفت ت شدید شوندهاي را بر منابع طبیعی تحمیل میکند.
بر اساس تعریف، برنامه مدیریت جامع حوزه آبخیز برنامهاي اسست که ضضمن تنظیم ضضوابط و مقررات بهرهبرداري از منابع اصصل پایداري و جلوگیري از پ سرفت منابع طبیعی را مد نظر قرار میدهد. ا ست. بر این ا ساس در برنامه مدیریت یک حو ضه، ضمن تنظیم میزان بهرهبرداري متنا سب با بارش هر سال، باید تمهیداتی اندی شیده شود تا از فر صتهاي تر سالیها براي جبران کمبود رطوبت در خشکسالیها بهرهبرداري بهینه شود.
استفاده از سامانه هاي سطوح آبگیر باران به منظور تعریف حلقه اتصال ترسالیها به خشکسالیها و تامین بخششی از نیازهاي پوششش گیاهی در منابع طبیعی، راهکارهایی اسست که تا حدود زیادي میتواند به کاهش اثرات کم آبی در دورههاي خ شک سالی ها کمک کند. در این نو شتار با معرفی برخی از اثرات وقوع خ شک سالیهاي طولانی مدت، به معرفی راهکارهاي تجربه شده براي مقابله با آنها پرداخته خواهد شد.
- 2 خشکسالی
تغییرات و تنوع اقلیمی در چند دهه اخیر و کاهش چ شمگیر میزان بارش در برخی از مناطق جهان، خ شک سالی را در زمره یکی از مهمترین چالشهاي پیش روي قرار داده است . در منابع مختلف تعاریف متعددي براي خشکسالی ارائه شده است: مثلا در یک تعریف، خشکسالی به شرایطی اطلاق میشود که یک کمبود رطوبت شدید کمتر از حد انتظار براي مدتی اتفاق بیفتد و باعث محدودیت برخی از انواع فعالیتها شود Wilhite - و همکاران . - 2006 بر اساس تعریف - World Meteorological .Organization - WMO، خشکسالی عبارت است از کاهش بارش به نحوي که نیازهاي معمول را برآورده نکند WMO - ، - 1975 البته در این تعریف هیچ اشارهاي به نحوه ارزیابی میزان نیاز ن شده ا ست .
علیرغم وجود تو صیفهاي متعدد، تقریبا اغلب تعاریف ارائه شده بر کاهش چ شمگیر بارش و کاهش منابع آبی به نحوي که بر منابع ذخیره فشار وارد کرده مورد اتفاق نظر است . همچنین در اغلب منابع، خشکسالی به انواع خشکسالی اقلیمی، هیدرولوژیکی، کشاورزي و اخیرا هم خشکسالی اقتصادي-اجتماعی تقسیمبندي شده است که در این نوشتار، بیشتر خشکسالی اقلیمی و هیدرولوژیکی مد نظر قرار خواهد گرفت.
در 1500 سال گذ شته، زمین چندین بار شاهد روند سرد و گرم شدن بوده و این روندها آثار عمدهاي بر زندگی ان سان گذا شته اسست. قبل از ورود به قرن 18، تاثیر تغییرات اقلیم بیشتر ناششی از عوامل طبیعی بوده، اما در سسالهاي اخیر، علاوه بر عوامل طبیعی، تاثیر عامل ان سانی نیز به در روند تاثیر این تغییر کمک زیادي کرده ا ست Alizadeh - ، . - 2010 تغییر در اکو سی ستمها، به دلیل تغییر میزان دما و بارش از م شهودترین آثار تنوع اقلیمی ا ست. معمولا فرایندهاي هیدرولوژیکی، فرآیندهاي ای ستایی ه ستند، ولی، مطالعات جدید نشان داده که بسیاري از سريهاي زمانی هیدرولوژیکی روند و تغییرپذیري بلندمدت دارند که شاید ناشی از تأثیر عوامل انسانی یا ویژگیهاي طبیعی آب و هواي کرة زمین با شد.
شاید بهترین شاخص براي برر سی و ضعیت خ شک سالی، مقای سه میزان بارش با متوسط دراز مدت باشد، بر این اساس، بررسی میزان بارش دریافتی کشور در دو دهه گذشته حکایت از این واقعیت دارد که تغییرات قابل قابل توجهی در میزان بارش در سالهاي آبی اتفاق افتاده ا ست. اگر تعریف خ شک سالی را دریافت بارش کمتر از متو سط بدانیم، آمار بارنگی 1380 تا 1397 نشان دهنده توسعه خشکسالیها متعدد در این بازه زمانی در کشور ایران دارد. نمونه هایی از نمودار بارش سالانه در استانهاي کشور در شکل 1 و 2 نشان داده شده است.
خششکسسالیها در کنار تاثیرات ملموس، نظیر کمبود آب کششاورزي و کاهش تولید، تاثیر بر تولیدات دامی به دلیل کاهش کمیت و کیفیت علوفه بخ صوص در سی ستم دامداري متحرك، از د ست رفتن سرمایه هاي مردم به دلیل خ شکیدگی باغات، داراي اثرات غیر م ستقیمی نظیر اخلال در نظام بهره برداري از منابع آب، کاهش سطح سفرههاي آب و ن ش ست زمین، وقوع طوفانهاي گرد و غبار و شیوع بیماري هاي دامی و انسانی، مهاجرت مردم و ششیوع حاششیه نششینی و... میششود. بحث تششدید طوفانها ي گرد و غبار و فرونشست زمین در دو دهه اخیر یکی از چالشهاي جدي زیست محیطی است که سلامت مردم و تولیدات کشاورزي را تهدید میکند، در زمره بلایاي طبیعی دهههاي اخیر قرار گرفته است.
-3 خشکسالی و بحرانهاي زیست محیطی
همانطور که در بخش قبال اشاره شد، خشکسالی و کاهش منابع آبی براي یک بازه نسبتا طولانی موجب بروز چالشهاي جدي در محیط زیست و منابع طبیعی میشود. میزان خشکسالی از نظر تعداد سالهاي وقوع در نقاط مختلف جهان بسیار متفاوت است. یکی از چالشهاي مهم در دو دهه اخیر تغییر شگفتآور تعداد و شدت طوفانهاي گرد و غبار در سطح جهان بخ صوص در غرب قاره آ سیا بوده است.
