بخشی از مقاله
چکیده:
سیره پیشوایان دینعموماً - ع - و سیره نبیِ مکرّم اسلام - ص - خصوصاً، ترسیم کننده شیوههای زندگی در صحنههای گوناگون حیات بشری، و یگانه راه و روش و برنامه دقیق برای زندگی فردی و اجتماعیمسلمانان و آحاد بشریّت است. بنابراین سیره پیامبر اکرم - ص - به پشتوانه آیه شریفه - لقد کان لکم فی رسولاالله اسوه حسنه - - احزاب: - 23 به عنوان الگوی عملی اسلام، نقطه مرکزی ارائه شیوه و سبک زندگی و الگوهای رفتاری حیات آدمی در حوزههای مختلف آن میباشد. در این میان دیدگاههای مختلفی پیرامون نسبت سیره نبوی و سبک زندگی وجود دارد. برخی به هیچ وجه این مناسبت را برنمیتابند، گروهی به مناسبت حداقلی و بعضی نیز قائل به مناسبت حداکثری هستند.
سنجش نسبت سیره نبوی و سبک زندگی با دو نگاه توصیفی و تجویزی قابل بحث و بررسی است. مقاله حاضر با نگاه توصیفی میکوشد تا با مروری اجمالی، اثبات کند که میتوان از پیوندی آشکار و استوار بین آموزههای سیره نبوی و سبک زندگی سخن گفت. هرچند نمیتوان ادعا کرد همه الگوهای رفتاری مورد نیاز »سبک زندگی اسلامی«، به صورت کامل و آماده الگوبرداری در سیره نبوی موجود است،امّا وجود چارچوبهای اصیل و ساختاری سبک زندگی در آن قابل انکار نیست. بدیهی است نگاه تجویزی به سیره نبوی و ارائه الگوهای رفتاریتامّ و تمام، در حوزههای مختلف زندگی بشری برای ارائه سبک زندگی اسلامی، در گرو رویکرد کلنگر و فقاهت حکومتی در پروسه اجتهاد و استنباط میباشد.
واژگان کلیدی: سیره نبوی، سبک زندگی، الگوی رفتاری، فقاهت فردی، فقاهت حکومتی.
-1 مقدمه:
مسأله »دین و سبک زندگی« و بالتبع، »سیره پیشوایان دینی و سبک زندگی« یا ارتباط » سیره پیشوایان دینی و الگوی رفتاری و سبک زندگی« و نیز بررسی نسبت بین این هر دو، یکی از مهمترین مسائل مورد نیاز و امروزین جامعه دینی به شمار میرود. به بیان دیگر، این پرسش که: »نسبت میان سیره پیشوایان دینی و سبک زندگی و نیز الگوی رفتاری در حوزههای مختلف زندگی بشری چیست؟« یکی از مهمترین پرسشها در حوزه معارف دینی است. در سالهای اخیر، بخاطر طرح شبهات و ابهاماتی درباره قلمرو دخالت دین در زندگی انسان، بویژه در بخش اجتماعی و حکومتی آن و نیز رخ نمودن برخی دیدگاههای سکولاریستی، منابع و معارف دینی متهم به ناتوانی در عرضه نظامهای مورد نیاز جامعه انسانی و نیز الگوهای رفتاری و سبک زندگی گشته است و ما شاهد تکرار پرسههایی از سنخ پرسه نسبت میان دین و زندگی اجتماعی هستیم، که آیا دین، توانایی ارائه الگوی رفتاری و سبک زندگی در حوزههای مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی، تربیتی و... را دارد یا خیر؟ دیری است که اندیشمندان دینی با طرح موضوعاتی همچون دین و زندگی اجتماعی، دین و سیاست، حکومت دینی، فقه سیاسی، فقه حکومتی، فقه پویا، نسبت دین و حکومت، نسبت فقه و حکومت، فقه و نظامسازی، فقه و تمدنسازی، فقه و الگوهای رفتاری و نیز نسبت سیره پیشوایان دینی، خصوصاً پیامبر اکرم - ص - با سبک زندگی و الگوهای رفتاری در حوزههای مختلف زندگی بشری و مباحثی از این دست، در صدد پاسخگویی به این سوالات و شبهات برآمدهاند.
تحلیل و ریشهیابی عدم رشد این مباحث،خصوصاً بحث مناسبات سیره نبوی و سبک زندگی و نقش سیره نبوی در ارائه الگوهای رفتاری و سبک زندگی، در تاریخ معارف دینی، خود بحث گستردهای است و بیش از آنکه به عناصر افراد و عملکرد آنها مربوط باشد، به اوضاع اجتماعی و مراحل تاریخ تکامل بشری مرتبط است. پیداست که پاسخ به این پرسه بر اساس هر برداشت و دیدگاهی که باشد، بر شناخت سیره نبوی و سبک زندگی و الگوی رفتاری و نوع تعریفی که از این سه ارائه میشود، استوار است. از پرسه یاد شده، سه پرسه دیگر رخ مینماید: مقصود از سیره نبوی چیست؟ سبک زندگی چیست؟ الگوی رفتاری کدام است؟ اگر به این سه پرسه، پاسخ صحیح گفته شود، پاسخ سوال یاد شده نیز بدست خواهد آمد. بررسی نسبت سیره و سبک زندگی با دونگاهِ توصیفی و تجویزی امکان دارد. نگاه تجویزی به نسبت سبک زندگی و سیره نبوی در چشمانداز اجتهاد مطلوب - فقاهت حکومتی - نظر دارد و از بایدها سخن میگوید. نگاه توصیفیامّا، به بودها پرداخته و نسبت سیره نبوی و سبک زندگی را با نگاه فقاهت سنتی بررسی میکند. مقاله حاضر با نگاه توصیفی سامان یافته است. بدین منظور، پس از تعریف مفاهیم بنیادین و سپس بررسی دیدگاههای مختلف در رابطه با نسبت سیره نبوی و سبک زندگی، به صورت تحلیلی به رصد نمونههایی از آموزههای مرتبط با سبک زندگی و الگوهای رفتاری در حوزههای مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و... از سیره نبوی خواهیم پرداخت.
-2 مفاهیم و کلیات
-1-2 سیره نبوی
»سیره« اسم مصدر از »سیر« است. » سین و یاء و راء« ریشهای است که بر »گذشتن « و »روان شدن« و »حرکت کردن« دلالت میکند - ابنفارس، 1404، . - 120 : 3 نیز به معنای رفتن و سیر کردن در زمین است - ابن منظور، 1404، . - 389 :4 راغب اصفهانی مینویسد: »سیر یعنی حرکت در روی زمین، در زمین راه رفتن و گذشتن و عبور نمودن« - راغب اصفهانی، . - 432 :1412 بر این اساس »سیره« یعنی آن حالتی که انسان دارد، نوع خاص حرکت انسان، نوع رفتار. » سیره« بر وزن فِ»علَه« است و در این وزن، واژه بر نوع عمل دلالت میکند - ابنمالک، بیتا: . - 41 لذا اهل لغت در توضیح معنای آن گفتهاند: »سیره« طریقه، هیأت و حالت است - این فارس، همان: - 121 نیز آن راسنّت، مذهب، روش، رفتار، راه و رسم، سلوک و طریقه معنا کردهاند؛ و از »سیره فرد« به صحیفه اعمال او و کیفیت سلوکش میان مردم تعبیر کردهاند - زمخشری، بیتا: . - 226
راغب اصفهانی درباره این واژه مینویسد : »سیره حالت و روشی است که انسان و غیر انسان، نهاد و وجودشان بر آن قرار دارد، خواه غریزی و خواه اکتسابی باشد، چنان که گفته میشود فلانی سیره و روشی نیکو یا سیره و روشی زشت دارد - راغب اصفهانی، همان - . دهخدا نیز مینویسد: میتوان»سیره« را نوع رفتار و سبک رفتار و طریقه زندگی معنا کرد - لغت نامه دهخدا، ذیل واژه سیرت - . باتوجّه به آن چه گذشت »سیره شناسی« به معنای »رفتار شناسی« است، و در واقع شناخت اصول و روشهایی است که یک فرد ]صاحب اصول و روش[ در رفتار و کردار خود دارد. به بیان دیگر » سیره شناسی« در حقیقت همان »سبک شناسی« است. بنابراین مقصود از سیره نبوی، نوع و سبک رفتار و طریقه زندگی نبیّ مکرم اسلام - ص - میباشد و مقصود از مطالعه سیره نبوی، رفتارشناسی، روششناسی رفتار و بازپژوهشی سبک زندگی حضرت رسول - ص - میباشد.
-2-2 اجتهاد سنتی و حکومتی
تتبع در سیره اجتهادی وتأمّل در اندیشه فقاهتی فقها، این واقعیت را نشان میدهد که هماره دو سبک اجتهادی و دو رویکرد نسبت استنباط معارف وحیانی و احکام الهی وجود داشته است:
الف - نگاه فردگرایانه - فقاهت فردی - : این نگاه، معارف وحیانی را مسئول تنظیم ارتباط انسان با خدا میداند و حلال و حرامها و باید و نبایدها را به حوزه اعمال فردی انسان محدود میکند. در این نگاه فرد دو روی دارد: رویی به خدا که علم احکام سامانبخش آن است و رویی به مردم و جامعه که کار عقلای جامعه است. اهل نظر در هر جامعهای با بهرهگیری از فرآوردههای دانشهای اجتماعی، نظامات را شکل میبخشند و جامعه را نظام میدهند. با این نگاه مدیریت جامعه و موضوعهای بسارِی مرتبط با زندگی بشر، از قلمرو معارف وحیانی بیرون است. به بیان دیگر در فقاهت سنتی، مجتهد در صدد است تا وظایف افراد و آحاد مسلمانان را روشن کرده، مشکلاتی را که در مسیر اجرای احکام پیش میآید مرتفع سازد. به تعبیر دیگر،مکلّفان را در دینداری و شریعتمداری یاری میرساند.
ب - نگاه اجتماعی و حکومتی - فقاهت حکومتی - : رویکرد دوم در اجتهاد مبتنی بر این است که افراد بجز هویت فردیشان، تشکیلدهنده یک هویت جمعی به نام »جامعه« نیز میباشند. به بیان دیگر در این نگاه، فرد در درون امت، معنی پیدا کرده و در جمع و جامعه بالنده میشود. این هویت جمعی نیز موضوع احکامی است و مجتهد میبایست دو نوع موضوع را بشناسد و احکام هریک را روشن سازد، آن هم نه جدا از یکدیگر، بلکه این دو هویت جدایی ناپذیرند و تفکیک این دو، زمینه کشیده شدن به نگاه اول را فراهم میسازد. با این نگاه نیز مباحث، مسائل و مثالها به گونهای دیگر خواهد بود. با پذیرش وجود و یا قابلیت وجود فقاهت حکومتی، این نگاه، زمینه برای طرح مسالهای به نام »فقاهت حکومتی« و بالتبع »فقه حکومتی« در برابر »فقاهت فردی« و »فقه فردی« معنا پیدا میکند. حاصل بکارگیری فقاهت فردی یا فقاهت حکومتی دو چیز متفاوت است. برای نمونه اگر سنت نبوی را با رویکرد فردی به فحص و بررسی بنشینیم، به مجموعهای ناپیوسته از رفتار و کردار دست مییابیم که گاهاً شاید هیچ نسبتی بین آنها برقرار نباشد و فقط میتوان از آنها به عنوان فعل صادر شده از معصوم استناد و اقتدا کرد.
در رویکر اجتهاد حکومتی امّا، تمامی حرکات و سکنات پیامبر گرامی اسلام - ص - به صورت یک کل به هم پیوسته و با در نظر گرفتن مقتضیات زمانی و مکانی و جایگاه حکومتی حضرتش، در نظر گرفته میشود و با این نگاه کلنگرانه -که اصطلاحاً بدان نگاه سیستمی اطلاق میشود- میتوان به معارفی به هم پیوسته و در راستای یک هدف کلی دست یافت و از آن در برای پردازش سبک زندگی اسلامی و در ادامه جامعه سازی و تمدنسازی بهره برد. مقاله حاضر عهدهدار تبیین مناسبات سبک زندگی با سیره نبوی در چشمانداز فقاهت مرسوم - فقاهت فردی - است و الگوهای رفتاریِ سیره نبوی را فارق از »کل بودن« آنها به رصد نشسته است. در این نگاه شاید نتوان نسبت تمامی حرکات و سکنات حضرتش با یکدیگر را برقرار و در نتیجه به یک »کل به هم پیوسته« دست یافت و به پردازش یک سبک زندگی اسلامی تمام عیار اقدام کرد،اما وصول به چارچوب ساختاری و گاهاً برخی مسائل ریز و درشت یک سبک زندگی دینی و الگوهای رفتاری در برخی حوزهها، برایند حداقلی این نوع پژوهش به شمار میآید.
-3-2 جایگاه وحجیّت سیره نبوی
اسلام دین خاتم است و در همه اعصار پاسخگوی نیازهای دینی انسان است. در این میان آن بخش از اسلام که نمود عینی بیشتر و تاثیر ملموستری در زندگی انسان دارد، بخش قوانین، مقررات، هنجارها و ناهنجارهای عملی و الگوهای رفتاری و
