بخشی از مقاله
چکيده
آثار باستاني، مردم شناسي، طبيعي، حيوانات ، وحوش و غيره ، مجموعه تاريخي کشورها را بازگو ميکنند بطوريکه ميتوان گفت فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتي از طريق اشياء و وسايلي که در موزه ها جمع آوري شده ، شناخته ميشود. ايران نيز گنجينه با ارزشي از موزه هاي مختلف است که آثار ارزشمندي در خود جاي داده است ، موزه ميتواند به عنوان يکي از مهم ترين جاذبه هاي گردشگري، نقش خود را در جذب گردشگر ايفا نمايد. موزه جانورشناسي مانند ديگر موزه ها، مجموعه عظيمي از اندوخته هاي علوم و دانستنيها را در خود جاي داده است و از لحاظ غناي علمي، فراواني و تنوع گونه و حتي شيوه هاي نمايشي نمونه ها، در نوع خود کم نظير ميباشد. موزه حشره شناسي نيز به عنوان يک مرکز تفريحي- علمي، ميتواند براي عموم مردم منطقه و گردشگران ساعتي نشاط آور را فراهم آورد. اين موزه ها بيننده را به تحسين خالق همه اين زيباييها، تنوع و گوناگوني آن وا ميدارند ولي آن طور که شايسته است ، مورد توجه قرار نگرفته اند و چون صنعت گردشگري يکي از سه صنعت برتر جهان است در اين مقاله سعي بر آن است نقش موزه هاي جانورشناسي در گردشگري جلوه داده شود زيرا موزه هاي جانورشناسي، گياه شناسي و تاريخ طبيعي از مهم - ترين ابزارهاي مطالعات فوني و تکاملي موجودات زنده و انقراض يافته به شمار ميآيند. بدون اين موزه ها شناسايي فون و فلور منطقه ، پراکنش گونه ها، مطالعات اکولوژيک و بيوجغرافي، مطالعه روابط تکاملي و ديرين شناسي و به خصوص مطالعات مربوط به گونه هاي زيان آور کشاورزي بومي و وارداتي امکان پذير نميباشد
کلمات کليدي: گردشگري، موزه ، جانوران ، حشرات ، ايران
مقدمه
ايران از نظر جاذبه هاي گردشگري، طبيعي، آب و هوايي و باستاني به ترتيب مقام هاي دهم ، پنجم و چهارم را در جهان دارد(ارسيا، ٢:١٣٩٢) و هميشه به دليل غناي تاريخي، ادبي، هنرهاي ملي و آثار باستاني مورد توجه جهانگردان بوده است . وضعيت زمين شناسي، توپوگرافي، ارتفاع ازسطح دريا، شکل زمين ، عوامل اقليمي و حتي طول و عرض جغرافيايي در تنوع و غناي طبيعت ايران مؤثر بوده است . انواع ميراث فرهنگي، آثار باستاني، سايت هاي جانورشناسي، چشمه هاي معدني و تنوع صنايع دستي موجب ميشود مجموعه غيرقابل رقابتي براي جذب سرمايه گردشگران به وجود آيد. وجود ١٤٨ گونه پستاندار، ٤٩٥ گونه پرنده ، حداقل ٢٥٠ نوع ماهي، غارها، جنگل هاي چند ميليون ساله طبيعي، تالاب ها، رودخانه ها و درياچه ها همراه با ١٩ موزه منابع طبيعي، گوشه اي از جاذبه هاي طبيعي ايران را تشکيل ميدهد.
شناخت و لذت از دنياي حشرات ، جانورشناسي، شناخت انواع ماهيها و موجودات دريايي و پرداختن به غواصي به منظور شناخت و تفريح ، شناخت و لذت بردن از محيط زيست پرندگان و شناسايي انواع بومي و مهاجر و نيمه مهاجر، شناخت خزندگان و دوزيستان ، به قصد تفريح در تک تک موارد فوق و تلفيق آن با گردشگري به تولد زير بخش هايي از صنعت بوم گردشگري به نام - هاي توريسم حشرات ، توريسم جانوران ، توريسم شکار و ماهيگيري، توريسم غواصي، توريسم پرندگان و توريسم خزندگان و دوزيستان و ... از طبيعت جاندار و حياط وحش ، منجر ميشود که نسبت به پتانسيل هر منطقه از لحاظ کيفيت و کميت جانداران و نيز نسبت به علاقه مندي بوم - گردشگران ، در برخي از زمينه ها در مناطق مختلف توسعه و رونق يابد. بازديد از جاذبه هاي حاصل از طبيعت جاندار براي علاقه مندان طبيعت به مقصد گذراندن اوقات فراغت و متاثر شدن از زيباييهاي خلقت با اعمال سياست هاي محافظت از طبيعت زنده به رونق اقتصاد مناطق دوردست و در فرهنگي و شناخت بيشتر و درک طبيعت و اشتغال - زايي ميانجامد، لازم به ذکر است که حتي جمع آوري کلکسيون هاي مختلف موزه اي با صنعت گردشگري، به وجود ميآيد(بينام ، الف ، ٢:١٣٩٢-١). براي جلب گردشگران خارجي به ايران در سال ١٣١٤ اداره جلب سياحان خارجي و تبليغات تأسيس گرديد و اين اداره در سال ١٣٢٠ کليه امور مربوط به گردشگري را رسيدگي و تصميمات مؤثر مفيدي براي جلب توريست هاي خارجي اتخاذ کرد و در سال ١٣٤٣ تأسيس سازمان جلب سياحان به تصويب دولت رسيد(بينام ، الف ١:١٣٩٢).
ريشه واژه موزه از لغت يوناني موزين به معناي مقر زندگي موز الهه هنرو صنايع در اساطير يونان باستان اقتباس شده است و در زبان انگليسي ميوزيوم (Museum ) و در زبان فرانسه موزه (Musee) به معناي محل مخصوص عتيقه جات را به خود گرفته است . در سال ١٢٩٠ تلفظ فرانسه موزه به زبان فارسي راه يافت . موزه موسسه اي است دائمي و بدون هدف مادي که درهاي آن به روي همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت ميکند . هدف موزه ها تحقيق در آثار و شواهد بر جاي مانده انسان و محيط زيست او، گردآوري، حفظ و بهره وري معنوي و ايجاد ارتباط بين اين آثار، بويژه به نمايش گذاردن آنها به منظور بررسي و بهره وري معنوي است (شيرويي،١١:١٣٨٠-١٠)
بنا به اهميت موزه ها و جايگاه آنها در زندگي، در سال ١٩٧٧ روز هجدهم ما مي را روز جهاني موزه ( International Museum IMD –Day ) نام گذاري کرده اند. اين روز فرصتي را براي موزه داران فراهم ميکند تا ضمن ملاقات با هم و مردم به تبادل نظر و مبادله اطلاعات بپردازند(بينام ،ب ١:١٣٩٣) هر سال در روز جهاني موزه (٢٨ ارديبهشت ) شعاري مدنظر قرار ميگيرد و شعار سال ٢٠١٤ ، مجموعه موزه ها، تقويت پيوندها است . اکنون بيش از ٤٠٠ موزه در ايران وجود دارد. در برخي موزه ها تجربه هاي علمي براساس شواهد و وسايل کاري و تاريخي طبيعي که در برگيرنده گونه هاي مختلف گياهي و جانوري است به نمايش گذاشته مي - شود. باغ هاي انسان شناسي، گياه شناسي، جانورشناسي و ذخاير طبيعي همگي در اين طبقه قرار ميگيرند(بينام ،ب :١٣٩٣-٢).
در سال ١٢٩٨ دکتر جلال افشار، تدريس و تحقيق در زمينه حشره شناسي و جانورشناسي را در مدرسه برزگران را آغاز و در سال ١٣٠٢ اداره تشخيص محلي آفات و مبارزه با آنها را بنيان (بينام ،ج ١:١٣٩١) و در سال ١٣٠٧ اولين موزه جانورشناسي و حشره - شناسي کشور در بنگاه دفع آفات تاسيس نمود (فعال ،١:١٣٩١) و در سال ١٣٢٢ در وزارت کشاورزي آزمايشگاه حشره شناسي و دفع آفات را تاسيس کرد. مهندس ميرزايانس نيز علاوه بر تحقيقات و اشتغال به عمليات مبارزه با ملخ ها و سن گندم ، جمع آوري و شناسايي حشرات ايران را آغاز کرد. اين اقدام نخستين گام تشکيل موزه حشرات عظيم امروزي وزارت کشاورزي بود. در سال ١٣٢٤ پس از الحاق دانشکده کشاورزي، موزه نيز به دانشگاه منتقل شد (فعال ،١:١٣٩١). در سال ١٣٤٢ موسسه بررسي آفات و بيماريهاي گياهي افتتاح شد و قسمت رده بندي حشرات هم در طبقه سوم موسسه جاي گرفت . در سال ١٣٤٣ با آمدن نسل جديد و جوياي نام ، کار جمع آوري و شناسايي حشرات ايران جهش بيسابقه اي يافت . در سال ١٣٤٧ طرح ملي و مستمر جمع - آوري، بررسي و شناسايي فون حشرات ايران تصويب و اجرا شد. در نتيجه فعاليت هاي بخش در چارچوب هاي مشخص منسجم شد.
نتيجه همه اين فعاليت ها توسعه بخش و موزه و شهرت يافتن آن در خارج از کشور به عنوان موزه حشرات اوين و موزه حشرات بود. در اوايل دهه ١٣٥٠ ساختمان بزرگ موزه تکميل و بخش هاي پايه از جمله بخش رده بندي حشرات ، گياه شناسي و جانور- شناسي کشاورزي به اين ساختمان منتقل شد. تاکنون بين ٢٠ تا ٢٥ هزار گونه و زير گونه از حشرات ايران موجود در موزه شناسايي شده است و صدها نمونه تيپ مختلف وجود دارد که اين هم بر ارزش علمي آن ميافزايد. بخش تحقيقات رده بندي حشرت به کمک کتابخانه و گنجينه ارشمند حشرات موزه مرجع رسمي تشخيص حشرات و آفات حشره اي و پاسخگوي بخش هاي ديگر موسسه و مراکز تحقيقاتي استان ها، سازمان حفظ نباتات ، دانشگاه ها و دانشکده ها ، نهادهاي علمي و آموزشي و تحقيقاتي کشور و نيز بخش خصوصي بوده است و موزه ميرزايانس و بخش تحقيقات رده بندي حشرات نيز محل مراجعه محققان و کارشناسان حشره شناسي و استادان و دانشجويان و مراکز علمي و تحقيقاتي است و از سال ها پيش ميزبان انجمن هاي حشره - شناسي و بيماريشناسي گياهي بوده و محل مناسبي براي تجمع و مراجعه حشره شناسان و بيماريشناسان گياهي کشور است (بينام ،ج ٤:١٣٩١).
در موزه جانورشناسي مجموعه جالبي از پستانداران ، پرندگان ، خزندگان ، آبزيان ، حشرات و گونه هاي زيان آور و مفيد کشاورزي به نمايش گذاشته شده است . هر چند تعداد موزه هاي جانورشناسي در کشور انگشت شمارند اما موزه تاريخ طبيعي دکتر فاطمي، موزه جانورشناسي دانشکده کشاورزي کرج ، موزه تاريخ طبيعي دانشگاه شيراز، موزه تاريخ طبيعي دانشگاه اصفهان و موزه تاريخ طبيعي دانشگاه بوعليسينا همدان قدمتي ديرينه دارند، در اين رابطه موزه تاريخ طبيعي همدان به چند فضاي مناسب براي مطالعه ، سالن سخنراني و کتابخانه تخصصي مجهز است . مجموعه هرباريوم نيز با مجموعه اي از گياهان ، حشرات و جانوران ، محل مناسبي جهت بازديد و مطالعه علاقمندان و محققين فراهم نموده است . در موزه علوم دانشگاه تهران نيز جانوران تاکسيدرمي شده و گياهان خشک نگهداري ميشوند اين موزه مخصوص دانش آموزان و دانشجويان است و در همه موزه هاي تاريخ طبيعي هم حيوانات تاکسيدرمي شده به نمايش گذاشته شده است (فعال ،١:١٣٩١).
امروز موزه هاي تنوع زيستي و زيست محيطي در بين دوستداران محيط زيست جايگاه ويژه اي دارد و بيشتر دانشگاه هاي کشور به ويژه گروه بيولوژي آن ها موزه تنوع زيستي دارند، شهرداريهاي کشور هم چنين فضايي دارند و با وجود پتانسيل زيستي بايد به اين مقوله بيشتر پرداخته شود. هدف اصلي از ايجاد موزه آموزش ، مطالعه ميراث طبيعي و بعد تفريح است در حالي که برخي افراد فقط به تفريح ميپردازند. در موزه طبيعي بايد تمام اجزاي تنوع زيستي، پوشش گياهي، جانوري، جمعيت حيات وحش ، تهديدات ، وضعيت اقليم و تغييرات آب و هوايي به نمايش گذاشته شوند و موزه تنوع زيستي و حيات وحش سازمان حفاظت محيط زيست تا حد زيادي اين اهداف را برآورده نموده است و از لحاظ معرفي نمونه ها و اجزاي تنوع زيستي در خاورميانه بينظير است . موزه تنوع زيستي ايران زير نظر سازمان حفاظت محيط زيست فعاليت ميکند و اين مجموعه که به صورت نمايشگاه تخصصي گونه هاي گياهي، جانوري و نمونه هاي سنگ ، کاني و فسيل است . در موزه تنوع زيستي، تقسيم بندي براساس سيستم قاره اي - زيسـتگاهي است که شامل غرفه هاي از قبيل نمونه هاي منقرض شده ايران مثل مجسمه هاي شير ايراني و ببر خزري، نمونه هاي کمياب ايران شامل يوزپلنگ آسيايي، کروکوديل پوزه کوتاه ايراني، هوبره ، سياه خروس و خرس سـياه آسـيايي است .
غرفه تنوع زيستي ايران شامل تعداد زيادي از گونه هاي پستانداران ، پرندگان و خزندگان ايران مانند گوزن زرد ايراني است و غرفه تنوع زيستي جهان نيز شامل تنوع زيستي گونه هاي پستانداران و خزندگان از آفريقا تا قطب شـمال است ، تلفيق نمونه هاي آبزي و خشکيزي به همراه ماکتي از نماي ساحلي منطقه ، تداعيکننده تنوع زيستي خليج فارس ، تونل زير دريايي خليج فارس شامل انواع ماهيها، مرجان ها و ستاره هاي دريايي خليج فارس و درياي مازندران شامل فک کمياب خزري و انواع ماهيان درياي خزر برخي ديگر از غرفه هاي اين موزه است . همچنين ، قاب پوست ببر خزري، قاب پروانه ها شامل پروانه هاي بسيار متنوع و قابل توجه جهان ، ويترين حشرات ، اسکلت فيل آسيايي، ويترين نرمتنان ، ويترين فسيل هاي گياهي، ويترين فسيل هاي بيمهرگان شامل مرجان ها، بازوپايان ، خارپوستان ، دوکفه ايها، شکم پايان و آمونيت ها که در ايران يافت شده است ، ويترين فسيل هاي ماهيان آب شيرين ، تابلوي بازسازي فسيل مهره داران مراغه در هفت ميليون سال قبل ، و ويترين فسيلهاي مهره داران مراغه شامل قالب فسيلهاي گراز، گاو ميش ، اسب ، الاغ و همچنين قطعاتي از فسيل فيل و مدل ببر دندان شمشيري که همه متعلق به دوران ما قبل تاريخ هستند و با نمونه هاي امروزي متفاوت هستند. با استفاده از دوربين هاي پيشرفته و برنامه هاي پيچيده نرم افزاري، اين امکان براي کاربران شبکه اينترنت فراهم شده تا از اين موزه ديدن کنند(بينام ، ج ١٣٩٣: ٤). موزه هاي جانورشناسي، گياه شناسي و تاريخ طبيعي از مهم ترين ابزارهاي مطالعات فوني و تکاملي موجودات زنده و انقراض يافته به شمار ميآيند. بدون اين موزه ها شناسايي فون و فلور منطقه ، پراکنش گونه ها، مطالعات اکولوژيک و بيوجغرافي، مطالعه روابط تکاملي و ديرين شناسي و به خصوص مطالعات مربوط به گونه هاي زيان آور کشاورزي بومي و وارداتي امکان پذير نميباشد بنابراين بازديدازموزه ابزار آموزشي مهمي است که براي افزايش آگاهي شهروندان ازميراث فرهنگي،مهارت ودانش ،درک علمي وزيبايي شناختي ميتواند مورداستفاده قرارگيرد و در اين بين نيز بازديد کنندگان يک ديد کلي نسبت به گروه هاي مختلف جانوري پيدا ميکنند.
نتايج و بحث :
کشور ما ايران ، با ديرينه اي به قدمت تاريخ ، سرشار از جاذبه هايي است که آن را همچون نگيني در پهنه گيتي، متمايز ساخته است . کشوري سرشار از ديدنيهاي طبيعي، باستاني، تاريخي، زيارتي و تفريحي که به لطف يزدان پاک و همت ايرانمردان هميشه سرفراز در جهان جايگاه بالايي دارد. تلاش ما بر اين است تا بتوانيم با گردآوري اطلاعات گردشگري ، گوشه کوچکي از اين جاذبه ها را يادآور شويم و مرور کنيم .
