بخشی از مقاله
چکیده
در طول تاریخ، فرهنگ نقش مهمی در گسترش »گردشگری فرهنگی« ایفا کرده است که یکی از اشکال مورد علاقه گردشگری، میان علاقمندان به فرهنگ و تمدن است. موزه ها با حفظ و زنده نگه داشتن آثار فرهنگی به جا مانده از تمدن ها و پیشینیان می توانند در تقویت هویت ملی و فرهنگی جامعه نقش بسزایی ایفا نمایند. امروزه موزه ها و مراکز فرهنگی در ارتقای دانش بشری و نیز گسترش علم و پایدار سازی آموزش که به تعبیری آموزش مستمر است، یکی از نهادهای اجتماعی موثر به شمار می روند . در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به بررسی نقش موزه در توسعه گردشگری فرهنگی می پردازیم. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که، موزه ها علاوه بر تقویت هویت ملی و فرهنگی اعضای جامعه، ضامن بقای فرهنگ ایرانی برای نسل های کنونی و آینده می باشند. همچنین با برنامه ریزی و سیاستگذاری صحیح می توان شرایط جذب گردشگر داخلی و خارجی را فراهم کرد که عامل موثری در توسعه فرهنگی و اقتصادی کشور می باشد.
واژه های کلیدی: گردشگری، گردشگری فرهنگی، آثار فرهنگی، هویت فرهنگی، موزه.
* مقاله فوق حاصل نتایج و پژوهش های بخشی از رساله کارشناسی ارشد نویسنده تحت عنوان "طراحی معماری موزه نمایشی آثار و اشیاء کاوش های
باستان شناسی شهرستان تالش با رویکردی به فن آوری های تکنولوژیک هزاره سوم"، به راهنمایی استاد گرامی جناب آقای دکتر فریدون ناهیدی آذر می باشد.
1
-1 مقدمه
فرهنگ ایرانی عبارت است از دانش ها، باورها و اصول و ارزش هایی که بر مشی حیات اجتماعی و فردی ایرانیان تسلط دارد. منابع و ماخذ این فرهنگ در بدو امر، عقاید و باورهای دینی مردم و در مرحله بعدی آداب و رسوم و ارزش های کهن ایرانی است که تقابلی با ارزش ها و دانش هایی است که طی تاریخ طولانی تمدن ایرانی در اثر تماس با سایر تمدن ها از آن ها اخذ شده و با استحاله به عنوان جزئی از فرهنگ ملی ایرانیان شناخته می شوند (نقی زاده، .(148 : 1818
در طول تاریخ، فرهنگ نقش مهمی در گسترش »توریسم فرهنگی« ایفا کرده است و همواره به عنوان عاملی تعیین کننده در انتخاب مقصد، مطرح بوده است. ولی چنین به نظر میآید که با گسترش توریسم در ابعاد وسیع، فرهنگ جایگاه برتر خود را از دست میدهد. علیرغم آن که هنوز فرهنگ نقش مهمی در تعیین رفتار مسافران دارد، لیکن طنین مصرف فرهنگی به خاموشی میگراید. در دهههای اخیر نوعی تجدید علاقهمندی به مقولات فرهنگی در جوامع مشاهده میشود که این امر در انتخاب مقصد سفر برای تعطیلات یا اقامتهای کوتاه مدت و حتی گردش های یک روزه نقش تعیین کنندهای دارد. در سطح بینالمللی آن چه که باعث تمایز در انتخاب کشورهای مقصد از سوی مسافران میشود »تنوع فرهنگی« و »غنای میراث فرهنگی« کشورهاست.
در حالی که بسیاری از مسافران در سفر به کشورهای دیگر، بیشتر به دنبال یافتن اشیاء و شناخت فعالیتهایی هستند تا در فرصت پیش آمده به کارهایی بپردازند که دیگران قادر به انجام آن نیستند. بازارهای جهانی توریسم نتوانستهاند از تمامی ظرفیت خود استفاده کنند. در این بازار، شاهد رشد روزافزون علاقهمندی مردم به بازدید از میراث فرهنگی کشورها یا همان »توریسم فرهنگی« هستیم.
از این رو مشاهده میشود که موزه ها، امروزه شمار زیادی از بازدیدکنندهها را به سوی خود جلب کرده اند، و به یکی از ستون های اصلی صنعت توریسم و فاکتور اقتصادی مهم در هر کشور یا هر منطقه تبدیل شده اند.
-2 مفاهیم و اصطلاحات
-1-2 فرهنگ
فرهنگ به معنای علم و دانش، ادب و معرفت، تعلیم و تربیت، آثار علمی و ادبی یک قوم یا ملت و نیز کتاب لغت، کتابی شامل لغات یک زبان و شرح آنها ست (عمید، .(1181 :1812
-2-2 هویت فرهنگی
هر گروه اجتماعی دارای تاریخ، ضوابط خویشاوندی، شیوه اقتصادی، مقررات مناسک اعتقادی، زبان، ادبیات و هنر مختص به خود است. این خصوصیات که فرهنگ یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز می کند، معرف شناسنامه فرهنگی
2
آن جامعه است. به عبارت دیگر گذشته تاریخی، حماسه آباء و اجدادی، سرزمین نیاکان، زبان مادری، باورها و سنت های طایفه ای، مفاخر ملی، هنر و ادبیات موروثی، ((هویت فرهنگی)) جامعه را تشکیل می دهد. هر جامعه ای معمولا در همه جا و همه وقت بر اصالت هویت فرهنگی خود تاکید می کند و می کوشد که با قدرت و غرور مشخصه های این هویت را زنده نگه دارد و از آن دفاع کند (روح الامینی، .(114 : 1810
-3-2 گردشگری
گردشگری به مجموعه فعالیتی اطلاق می شود که در جریان مسافرت یک گردشگر اتفاق می افتد. این فرآیند شامل هر فعالیتی از قبیل برنامه ریزی سفر، مسافرت به مقصد، اقامت، بازگشت و حتی یاد آوری خاطرات آن نیز می شود. همچنین فعالیت هایی که گردشگر به عنوان بخشی از سفر انجام می دهد، نظیر خرید کالاهای مختلف و تعامل میان میزبان و مهمان را نیز در بر می گیرد. به طور کلی می توان هرگونه فعالیت و فعل و انفعالی را که در جریان سفر یک سیاحتگر اتفاق می افتد گردشگری تلقی کرد (لومسدون، .(18-80 :1811
-4-2 گردشگری فرهنگی
منظور از فرهنگ پدیده های معنوی، هنری و علمی می باشد که شناخت آن ها در پیشرفت اقوام و اجتماعات مختلف اثر به سزایی داشته است و در عین حال وسیله بسیار موثری برای جلب توجه جهانگردانی است که علاقمند هستند این آثار را از نزدیک مشاهده کنند (رضوانی، .(84 :1810 گردشگری فرهنگی از دو لحاظ تعریف می شود. در بعد مفهومی، گردشگری فرهنگی حرکت انسان ها به سوی جاذبه های فرهنگی و جدا شدن از مکان های معمولی با هدف به دست آوردن اطلاعات و تجربه های جدید برای ارضای نیازهای فرهنگی تعریف شده است. از نظر فنی، گردشگری فرهنگی حرکت انسان ها به جاذبه های فرهنگی خاص همچون مکان های تاریخی، نشانه های زیباشناختی و فرهنگی، هنرها و نمایش ها که خارج از مکان معمول سکونت قرار دارند را در بر می گیرد (سندلر، .(2441 گردشگری امکان تبادل فرهنگی میان مردم محلی و گردشگران را فراهم می آورد، ایشان درباره یکدیگر مطلبی می آموزند و نسبت به آن احترام قایل خواهند شد (رنجبریان، (11 :1811 آنچه که به رابطه صنعت توریسم و میراث فرهنگی تحکیم می بخشد شناسایی، حفاظت، نگهداری، معرفی و استفاده بهینه از میراث های طبیعی و فرهنگی و تاریخی است
(رضوانی، .(141 : 1810
-5-2 موزه
این واژه ریشه در لغت یونانی موزین ((Mousein)) دارد به معنی مقر زندگی، موز ((Mouse)) الهه هنر و صتایع در اساطیر یونان باستان اقتباس شده است. در زبان انگلیسی تلفظ ((میـوزیوم)) و در زبان فرانســه ((موزه)) به خود گرفته است.
3
آیکوم شورای بین المللی موزه وابسته به سازمان فرهنگی، علمی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) در بند 8 و 0 اساسنامه خود که جامع ترین تعریف موزه است، چنین می گوید: موزه موسسه ای است دائمی و بدون هدف مادی که درهای روبه همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند (نفیسی، .(8 :1814 امروزه موزه ها تنها به عنوان ابزاری برای نگهداری از میراث فرهنگی دیده نمی شوند. بلکه به عنوان یکی از گوشه های دنج بازار محصولات گردشگری فرهنگی در نظر گرفته می شوند که می توانند بر رشد صنعت گردشگری تاثیر گذار باشند (دفنر .(2441
-3 نقش و جایگاه موزه
برای پایداری و بقای فرهنگ ایرانی، باید به مواریث فرهنگی اهمیت داد. در واقع از مشخصه های فرهنگ ملی، میراث فرهنگی یک کشور است. زنده نگه داشتن مواریث فرهنگی، به معنای نادیده گرفتن تحولات جهان امروز نیست، بلکه مراد از آنها ارزیابی مجدد این میراث با معیارهای تازه و باز یافتن عناصر زنده و دوام پذیر آن است (گرانپایه، .(111 : 1811 حفظ و نگه داشتن و توجه به میراث فرهنگی مستلزم شناخت و معرفی آن است.
موزه ها بنیادهای اساسی هستند که به وسیله آن ها می توان میراث ارزشمندی را که در طی قرون و اعصار به جا مانده اند از گزند زمانه حفظ و امکان دیدارشان را برای مردم فراهم ساخت، از طریق موزه ها می توان هنرهای ملی معاصر را به مردم و جهانیان شناسانید و با مراکز علمی و فرهنگی و موزه های دنیا ارتباط فرهنگی و هنری برقرار کرد. خلاصه هویت تاریخی را جایگزین سرگردانی های فرهنگ وارداتی و ضد ارزش های غرب نمود. مردم با دیدن و شناختن میراث فرهنگی و تاریخی احساس تحسین و هویتی اصیل و استوار می نمایند، و از فراز و نشیب ها و تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان درس عبرت می گیرد (رجایی،
.(168 : 1812
موزه ها با گرایش ها و موضوعات گوناگون اهداف مشترک و تناسبات منطقی بایکدیگر دارند. به گونه ای که این مراکز در راستای تحقق اهداف مشترک، که همانا آموزش به مخاطبان است، برنامه های جامع و کاملی را طراحی و اجرا می کنند. آنان در برنامه های خود به آموزش و ترویج علوم گوناگون، هنر و به طور عام فرهنگ جوامع بشری پرداخته. در این مسیر به همگانی کردن و آموزش این مقوله ها به اقشار مختلف جامعه می پردازند. در باره نقش و جایگاه موزه ها و ارتباط آنها با مقوله های علم، می توان گفت که، موزه ها جلوه گاه عصاره دانش بشری اند و نشان از میراث مشترکی دارند که انسان ها با یکدیگر و روابطشان با طبیعت پیرامون، بواسطه دانش در بستر تاریخ و گستره های جغرافیایی فراهم شده است (میرزایی، .(6 :1812
-4 موزه و نقش آن در هویت بخشی فرهنگی جامعه
4
با توجه به نقش آثار فرهنگی و مصنوعات بشر ساز در حفظ و یا تغییر ارزش ها، هنجارها، پیش فرض ها، باورها و هویت فرهنگی اعضا جامعه حفظ این آثار و ابنیه فرهنگی از ضرروت های اساسی فرهنگ ملل و اقوام مختلف محسوب می شود (مرادی، .(18 :1811 هویت فرهنگی در ارتباط و تماس با سنت ها و ارزش های ملل دیگر است که نوع و غنی می شود و امکان تعالی و شکوفایی انسان را افزایش می دهد. بنابراین توسعه و حفظ دستاوردهای فرهنگی منطقه ای و ملی ضرورتی تام دارد، چرا که دستاوردهای فرهنگی مطمئن ترین ضامن توسعه مستقل است، هویت فرهنگی را تقویت می کند و قوه خلاقیت و آگاهی مردم را نسبت به میراث فرهنگی افزایش می دهد (صالحی امیری، .(12 :1816
فرهنگ یکی از اجزاء اصلی تشکیل دهنده ی هویت ملی هر ملتی است و آثار و میراث فرهنگی به جای مانده و حفظ شده می تواند در حفظ و صیانت از هویت ملی ما و همچنین انتقال آن به دیگر فرهنگ ها و یا برای امری ضروری تر یعنی القای آن به صاحبان اصلی ملت ها کمک شایانی کند. در نتیجه این مقولات به این نکته می رسیم که موزه ها چه آن گاه که با نقش عام آن ها یعنی نگه داری از آثار ارزشمند تاریخی و چه به مفهوم کاربردهای جدیدتر و نوظهور تر مانند موزه های مردم شناسی، نقش به سزایی در انتقال و حفظ هویت ملی دارد. راه ها و روش های انتقال این مفاهیم می تواند به فراخور موضوع مورد کاربرد موزه متفاوت باشد اما همواره چنین است که موزه ها با استفاده از زبانی مشترک که مورد فهم برای تمام مخاطبین خود است می کوشد میراث دار فرهنگی باشد که متعلق با آن است. گشت و گذار در موزه ها بیننده را می تواند به درک چگونگی انتقال فرهنگ از گذشتگان به آیندگان قادر سازد و اقتباس فرهنگی در میان جوامع مختلف و شکل گیری تمدنی جدید را به آن ها بشناساند و به آنها این فرصت را دهد که به آگاهی های فرهنگی که از دیدار موزه حاصل می شود طرح بنای تازه ای را از دست آوردها و ارزش های نوین و فرهنگ پی افکند (بیهقی، .(121 : 1868
به طور کلی می توان ارتباط میان موزه و هویت فرهنگی را در قالب دیاگرام زیر بررسی کرد:
منبع: براساس تحقیق از نگارنده
5
همچنین می توان کارکرد موزه ها در تدوام پیام را به صورت نمودار زیر نشان داد:
