بخشی از مقاله
چکیده
در چندسال اخیر ابزارهای مالی گوناگونی طراحی و در بازارهای مالی عرضه گردیده است . هدف از طراحی آنها بهبود مدیریت ریسک پر تفوی و همچنین افزایش کارایی بازار سرمایه است . جهت هر چه کارا تر شدن بورس اوراق بهادار تهران نیز ، نیاز به عرضه اوراق بهادار متنوع با ریسک و بازده متفاوت می باشد ، عرضه اوراق اختیار معامله ، کمک بزرگی به کاراتر شدن این بازار مهم مالی خواهد نمود .
ولی قبل از عرضه اوراق بهادار جدید ، باید به این دو سوال پاسخ داده شود.سوال اول این که آیا معاملات اینگونه اوراق با شرع مقدس اسلام تعارض ندارد؟ همچنین آیا شرایط لازم برای ارائه آنها در بازار سرمایه ایران وجود دارد؟ .در مقاله حاضر ، ابتدا ماهیت و مکانیسم معاملات اوراق اختیار معامله و قراردادهای تحویل آتی تشریح گردیده و سپس وجوه تشابه و افتراق آنها با قراردادهای اسلامی مشابه مورد بررسی قرار گرفته است .
واژه های کلیدی اوراق مشتقه1 ، اوراق اختیار معامله2 ، بررسی فقهی، قراردادهای تحویل آتی3 قولنامه ، قرارداد بیمه.
مقدمه
یکی از شرایط کارآمد شدن بازار سرمایه جهت تخصیص بهینه منابع ، وجود اوراق بهادار متنوع است . از این رو در اکثر بورسهای معتبر دنیا ، اوراق بهادار متنوعی وجود دارد که سرمایه گذاران با توجه به گرایش های خود به ریسک و بازده در این اوراق سرمایه گذاری می کنند . اوراق مشتقه از ابزارهای نوینی است که محصول نو آوری های متخصصان مالی بوده و در شرایط امروز بخش اعظم مازاد نقدینگی را در بازارهای مالی جذب می نمایند . این اوراق به فعال تر شدن بازار بورس کمک زیادی نموده و باعث تعمیق بازار می شود .
دو نمونه از اوراق مشتقه بنام های اختیار معامله وقراردادهای تحویل آتی هم اکنون در حجم وسیعی در بازارهای مالی سراسر دنیا مورد داد و ستد قرار می گیرد . اگر چه معاملات این گونه اوراق دارای سابقه طولانی است ؛ ولی از دهه هفتاد قرن بیستم و ریسکی تر شدن محیط مالی ، رشد چشمگیری در حجم معاملات اوراق اختیار معامله و قراردادهای تحویل آتی پدیدار گشت.
از همین دهه به بعد بود که مدیریت ریسک پر تفوی ، بطور جدی مورد توجه اداره کنندگان آن قرار گرفت و اوراق اختیار معامله و پیمانهای تحویل آتی به شکل استاندارد در بازار ارائه شد .لذا بازارهای وسیعی بوجود آمد که این بازارها هم اکنون به داد و ستد این اوراق مشغول هستند .در حال حاضر در بورس اوراق بهادار تهران ، اوراق بهاداری همانند سهام عادی ، حق تقدم خرید سهام عادی و اوراق مشارکت معامله می گردد.
بیشترین حجم معاملات ، مربوط به خرید و فروش سهام عادی است . به نظر می رسد پس از گذشت چندین سال از فعالیت بورس اوراق بهادار تهران ، این بازار مهم مالی هنوز نتوانسته است منابع مالی لازم را جهت سرمایه گذاری تجهیز نماید . جدای از مشکلات ساختاری ، قانونی و مدیریتی ، بسیاری از صاحب نظران اعتقاد دارند که عدم تنوع اوراق بهادار یکی از مشکلات عمده بورس اوراق بهادار تهران است .
بنابراین بازار سرمایه کشور نتوانسته است سرمایه گذاران را با ترجیحات ریسک و بازده مختلف جذب نماید .برخی ازصاحب نظران اعتقاد دارند که اگر در بازار بورس اوراق بهادار تهران اوراق بهاداری هم چون اوراق اختیار معامله و قراردادهای تحویل آتی طراحی و عرضه گردد ؛ منافع زیر را در پی خواهد داشت - بت شکن: - 77
-1 رفع نگرانی طرفین معامله از نوسانهای قیمت کالاها ، ارز و سهام - مصون سازی -
-2 امکان جذب منابع مالی جدید و مشارکت وسیع جامعه سرمایه گذار با توجه به طیف مختلف ریسک پذیری افراد
– 3 سرعت بخشیدن به تعدیل قیمت اوراق بهادار و تعادل بازار
-4 امکان مدیریت بهینه پر تفوی و مدیریت ریسک
-5 جلوگیری از نوسانهای شدید بازار
-6 تعمیق بازار سرمایه و در نتیجه افزایش کارایی بازار - تأثیرگذاری سریع اطلاعات بر قیمتها - در مقاله حاضر ابتدا اوراق بهادار اختیار معامله وقراردادهای تحویل آتی واصطلاحات رایج در مورد آنها تشریح خواهد شد ؛ سپس نظرات فقهی مراجع و صاحب نظران شیعه در خصوص مشروعیت معاملات این اوراق بیان خواهد گردید.
اوراق اختیار معامله
طبق تعریف ، برگ اختیار معامله ورقه بهاداری است که دارنده آن حق دارد اوراق بهادارخاصی را ظرف مدت معینی به قیمت توافقی معامله کند 1. برگ اختیار معامله معمولاً در مورد سهام عادی شرکتها اعمال می گردد و به دو دسته تقسیم می شود :
برگ اختیار خرید سهام: دارنده این برگ حق دارد سهام عادی شرکت خاصی را به قیمت توافقی طی مدت معینی خریداری نماید . برگ اختیار فروش سهام :دارنده این برگ حق دارد سهام عادی شرکت خاصی را به قیمت توافقی طی مدت معینی به فروش رساند . به قیمت مندرج در قرارداد ، قیمت توافق شده2 وآخرین تاریخ تعیین شده در قرارداد جهت اعمال حق را تاریخ انقضاء3 و مبلغی که دارنده جهت تحصیل برگ اختیار معامله پرداخت می نماید را صرف اختیار معامله 4می گویند.
بدیهی است که دارنده در طی مدت زمان باقی مانده تا تاریخ انقضاء می تواند حق خود را اعمال نموده و یا در مقابل دریافت وجهی ، حق خود را به دیگری واگذار و یا از اعمال حق خود صرف نظر نماید . -1 در صورتیکه دارنده اختیار معامله بتواند در هر زمان قبل از سررسید نهایی از حق خود استفاده نماید به آن اوراق اختیار معامله آمریکایی می گویند
. اگر دارنده فقط در زمان انقضاء بتواند آن را اعمال کند . اروپایی گفته می شود . باید توجه داشت شرکتی که سهامش مورد ادعای طرفین قرارداد هست ؛ هیچ گونه حقی یا مسئولیتی برای ایجاد، فسخ یا اجرای قرارداد ندارد. زیرا منافع مستقیمی در این معامله ندارد - جونز. - 1998
سابقه تاریخی
بنظر می رسد که اختیار معامله دارای تاریخچه طولانی باشد و به یونان قدیم برگردد . در قرن هفدهم میلادی و بعد از آن نیز این اوراق در هلند مورد استفاده قرار گرفته است. ولی مکانیزمی برای تضمین شرایط معامله وجود نداشته است . مهمترین اقدام در تاریخ 26آوریل 1973 توسط کمیته تجارت شیکاگو صورت گرفت . این کمیته هزینه 2 /5میلیون دلاری ایجاد کمیته تهاتر اختیار معامله اوراق بهادار را تصویب کرد.
در ابتدا، 16 قرار داد اختیار خرید استاندارد شده برای یک سری سهام خاص لیست گردیدومتعاقب آن،درسوم ژوئن 1977درکمیته اختیار معامله اوراق بهادارشیکاگو، معاملات اختیار فروش نیز شروع شد - پورحیدری. - 78 درحال حاضرعلاوه بربورس اوراق بهادارشیکاگو،درچهاربورس مهم دیگرایالات متحده و بورسهای معتبر دنیا اوراق اختیارمعامله داد وستدمی شود. همچنین درکشورهایی نظیرشیلی،برزیل ،مالزی، اندونزی ، کره جنوبی، سنگاپور ، تایلند و سایر کشورها ، بازار اختیار معامله رونق چشم گیری دارد .
اهداف عمده انعقاد قرارداد اختیار معامله
اهداف زیادی برای انعقاد اینگونه قراردادها می توان ذکر کرد که مهمترین اهداف آن بشرح زیر است :
-1مصون سازی اشخاص - حقیقی یا حقوقی - در مقابل خطر نوسان قیمت دارایی - فیزیکی یا مالی - ، اولین هدف می باشد . خصوصاً در بازارهایی که نوسانهای شدید قیمت وجود دارد . به عبارت بهتر ، مهمترین هدف از انعقاد اینگونه قراردادها مدیریت ریسک است . این قرارداد دامنه زیان را محدود می نماید . اگر چه درجه ریسک گریزی برای سرمایه گذاران متفاوت هست ولی تمامی آنها خواهان کاهش ریسک سرمایه گذاری در یک سطح قابل قبول هستند . بازارهای اختیار معامله این امکان را ایجاد می نماید تا سرمایه گذاران خواهان ریسک کمتر ، ریسک خود را به افراد خواهان ریسک بیشتر منتقل سازند .
-2 بر خلاف سرمایه گذاری در اصل دارایی - مالی یا فیزیکی - ، انعقاد اینگونه قراردادها به سرمایه زیادی احتیاج ندارد . همین موضوع باعث شده است علاوه بر اینکه سرمایه گذاران بیشتری جذب بازار شوند و به نقدینگی بازار کمک کنند ؛ اهرم نیز ایجاد گردد . به عبارت بهتر با سرمایه گذاری اندک در این اوراق می توان سودهای زیادی بدست آورد .
-3 هزینه های معاملاتی در بازار اختیار معامله کمتر از سایر بازارهای مالی است . بنابراین سرمایه گذاری در این اوراق - اوراق مشتقه - بسیار راحت تر از سرمایه گذاری در اوراق اصلی می باشد .
-4 بازار اختیار معامله به کارایی بازار اوراق بهادار اصلی کمک می کند . بدین معنی که فرصتهای آربیتراژ را حذف نموده و قیمت اوراق بهادار به ارزش ذاتی - واقعی - نزدیک خواهد شد . که این مهم نفع تمامی افراد جامعه را در بر دارد .
انواع اختیار معامله
بر اساس نوع دارایی که این اوراق روی آن صادر می گردد ، اختیار معامله به انواع مختلفی تقسیم می شود که مهمترین آنها عبارتند از : -1 اختیار معامله سهام عادی : معمول ترین اختیار معامله ، روی سهام عادی شرکتهای پذیرفته شده در بورس صادر می شود .
-2 اختیار معامله شاخص: 1 در سالهای اخیر اختیار معامله شاخص رواج فراوانی یافته است . زیرا هر شاخص بیانگر مجموعه ای از اوراق بهادار خاص است . اشخاصی که می خواهند در مجموع بازار سهیم باشند ، از این اوراق استفاده می کنند .
این اختیار معامله نقش بسزائی در مدیریت پر تفوی بازی می کند. معمول ترین اختیار معامله روی شاخص P S و شاخص NYSE صادر می شود.-3 اختیار معامله نرخ بهره: 2 این اختیار معامله قراردادی است که روی اوراق بهادار با در آمد ثابت صادر می شود . همانند اوراق خزانه و اوراق قرضه دولتی یا اوراق قرضه شرکتهای معتبر .
