بخشی از مقاله
چکیده
نثاری تونی شاعر شیعه مذهب قرن دهم هجری شخصیتی است آگاه و عالم نسبت به علوم زمان خود صاحب دیوان غزلیات و قصاید و هم چنین سرایندهی »سرو و تذرو« که مثنوی عاشقانه و بزمی است. شاعر در این مثنوی در ضمن این که داستانی عاشقانه میسراید از عشق حقیقی سخن میگوید و عشق صوری را بیارزش میداند. در این مثنوی بزمی گاه شاعر به مناسبت به حماسه گویی میپردازد. تصویر آفرینی، آرایهها، تلمیحها، مناجاتها و سایر نکتههای ادبی او قابل توجه است به علاوه در آغاز مثنوی بعد از نعت پروردگار و نعت پیامبر - ص - و ذکر معراج به ستایش امام علی - ع - و سایر معصومان هم پرداخته است .
واژگان کلیدی: سرو و تذرو، مثنوی بزمی، عشق و حماسه، عشق صوری، عشق حقیقی.
.1 مقدمه
سَرو» و تَذَرو« عنوان مثنوی عاشقانه ای است از »نثاری تونی « شاعر شیعه مذهب قرن دهم هجری ، از نوع دیگر مثنوی های عاشقانه مثل ویس و رامین، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین و... نثاری معاصر شاه طهماسب اول صفوی بوده و در ستایش او اشعاری هم سروده است. تذکره نویسان به ذکر کلیاتی درباره او بسنده کرده اند و نام شعری او را »نثاری« و نسبتش را »تونی« ضبط کرده اند. نثاری علاوه بر مثنوسَروی» و تَذَرو« دیوان غزلیات و قصایدی هم دارد. بیشترین آوازه¬ی شاعری نثاری به خاطر مثنوسَروی و تَذَرو است که بیش از دو هزار و سیصد بیت دارد و در بحر خفیف - فاعلاتن مفاعلن، فعلن - سروده شده است. در این مقاله گشت وگذاری در این مثنوی خواهیم داشت.
سیریسَدرو» وتَذَرو:«
نثاری این مثنوی را به سال 936 هجری سروده است. خود او تاریخ سرودن کتاب را این گونه بیان کرده است : دلپذیر جوان و پیر آمد سال تاریخ »دلپذیر« آمد - نثاری تونی - 105:1368/ »دلپذیر« به حساب ابجد در صورتی که »پ» «ب« در نظر گرفته شود 936 خواهد شد. موضوع داستان، حکایت دلباختگی جوانی به نامتَذَرو«» بهسَرو«» که دلفروزی است آتشین روی و در خدمت پادشاه یمنتقرّب دارد. پایان داستان برخلاف بسیاری از داستان های عاشقانه به وصال می انجامد . سرآغاز این مثنوی مانند همه ی مثنوی های فارسی به ویژه مثنوی های بزمی با تحمیدیه آغاز می شود و نثاری با زیبایی تمام و خلوص مثال زدنی به ستایش پروردگار می پردازد:
ای به سوی تو چشم دیده وران به جمال تو عالمی نگران
در ثنایت زبان خیل ملک به سجودت همیشه میل فلک
در رهت ماه ، پیک تیز دوی مهر روشن ضمیر گرم روی
شمع خورشید از تو شعله زن است صبح صادق گواه این سخن است در اواخر این تحمیدیه که بیش از 50 بیت است شاعر اظهار عجز و ناتوانی به درگاه حضرت بی چون می برد و بی دل و شکسته حال و خسته دل می خواند :
کردگارا ز عجز نالانیم بیدلان و شکسته حالانیم
نظری کن به ما شکسته دلان که ز تیغ غمیم خسته دلان
خاصه من کز همه شکسته ترم و ز دل زار خویش خسته ترم. - همان - 20/
در پایان نعت پروردگار از او می خواهد که مدد یابد و به نعت نبی -علیه السلام – روی آورد. او پیامبر خاتم را »نورچشم عجم«، » چراغ عرب«، »قوت روح«، » روشنایی عین« ، »صدر کونین« و »سید الثقلین« نامیده که نام نیکش از »حمد« مشتق شده است . معراج خاتم المرسلین از موضوعاتی است که در آغاز اغلب مثنوی ها در ضمن ستایش رسول خدا آمده . نثاری هم از این اصل تبعیت کرده و به وصف عظمت ها و ویژگی ها و مقامات عالی آن بزرگوار پرداخته است.
ای خوش آن شب که بخت بیدارش کرد از آثار وصل اخبارش
رنگ شب چون سواد موی بتان ماه طالع درو چو روی بتان
باد مشکین دم و عبیر آمیز ماه آسمان، گل فشان و عنبر بیز در
چون چشمه ی پر آب حیات دل شب چو نور در ظلمات
زیر فانوس چرخ بهر فراغ در گشته روشن هزار شمع و چراغ
چنین شب رسید روح امین پیش آن شمع و بوسه داد زمین
کای رُخت ماه آسمان شرف زده اهل شرف به راه تو صف
بهر اظهار رازهای جهان سوی خود خوانَدت خدای جهان . - همان - 22/
در ادامه ی همین معراج نامه است که سیر پیامبر - ص - را در آسمان های هفتگانه و گذر او را بر افلاک نشان داده است .
چون بر اول فلک گذشت به خیر دید چون چرخ هشتمین تیزش
بر دویم آسمان گذشت چو تیر به نهم تخت چون گذشت به ناز
بر سپهر سیوم چو کرد عبور یک او شد مه سریع السّیر
تخت چهارم چو گشت جلوه گهش تیر را خامه داد و ساخت دبیر
عرصه ی پنجمش چو گشت مقام زهره آراست بزمگاه سرور
بر ششم، گرم گشت بازارش ِهر افکند خشت زر به رهش
چون قدم زد به هفتمین ایوان تیغ بنهاد و رام شد بهرام
مشتری شد به جان خریدارش کرد از ثابتات زر ریزش
بنده اش گشت هندوی کیوان اطلس خویش کرد پای انداز. - همان - 24/
آن گاه که پیامبر اعظم در درگاه عظمت الهی دیدنی ها را می بیند و شنیدنی ها را می شنود و ندای قبول حق می یابد، دلش مهبط راز و مخزن اسرار می¬شود. ندای »طلب دار آن چه می¬طلبیرا« از درگاه حضرت عزّت میشنود. نبی اکرم - ص - هم کار بر »مقتضایهمّت« می¬کند و از درگاه رحمتشفاعت» امّت« را می طلبد.
کاربر مقتضایهمّت کرد که شفاعت برایامّت کرد - همان - 22/
. موضوعهمّت والای رسول خاتم و شفاعتگری برای امت از مسائلی است که در تفسیر کشف الاسرار - ج - 210/1 هم بیان شده، میبدی میان انبیای الهیو حضرت خاتم الرّسل با زبانی که خاص بیان عارفانه ی اوست مقایسه میکند و می گوید »:چند فرق است میان موسی و عیسی و محمد مصطفی - ص - . موس ی قوم خود را آب خواست . چنانک گفت:اِذَاستسقو ی موسلِقومِهی . عیسقومی خود را نان خواست چنانک گفت : اَنزِل علینامائده من السّماء. باز مصطفی - ع - صدر و بدر جهان ، چراغ زمین و آسمان نه آب خواست نه نان ، بلکه رحمت خواست و غفران .چنانک گفت: غُفرانکَ نّارب « - میبدی / ج . - 210/ 1خدای کریم خواسته ی حبیب خود را برآورده می سازد »گفت ای دوست ما ! مهمان آمده ای دندان مزد چه خواهی گفت: غفرانک ربّنا. االله تعالی گفت: ای دوست ما حال امت تو از سه بیرون نیست. یا مطیعانند یا عاصیان یا مشتاقان. اگر عاصیانند رحمت من ایشان را و اگر مطیعانند بهشت من ایشان را و اگر مشتاقانند دیدار و رضای من ایشان را.« - همان - نثاری پس از نعت پیامبر به توصیف »علیِ ولی« پرداخته و او را امیر همه، اختر سعد، آفتاب جلی، میر سلمان، خواجه¬ی قنبر، وصی پیغمبر، شرمردِیسپاه گُردان، سرِشاهان و شاه مردان نامیده است.
نقد دین در کف کفایت اوست ُلک اسلام در حمایت اوست
والی خطّه وفاست علی حامی شرع مصطفی است علی
گرنه ای منکر ولایت او گوش بگشا که بر هدایت او
می زند بانگ و می کند فریاد » لکلِ قومٍ هادٍ.« - نثاری - 25/
پس از امام علی - ع - بقیه امامان را یکی یکی بر می شمارد و از خداوند ، حشر با رسول و آل را می طلبد .
یا رب ازفضل بی نهایت خویش که چو هول قیامت آید پیش
دل ما ایمن از ملال کنی حشر ما با رسول و آل کنی. - همان - 27/
آن گونه که مرسوم است شاعر بعد از نعت پیامبر و ائمه ی معصوم به مدح سلطان زمانش که شاه طهماسب صفوی است می پردازد و در ادامه به اهمیت سخن روی آورد. توصیف او از »سخن« چنین است: سخن پیغام حق به خلق است، دامی است برای صیدمعرفت، گُلاستی از گلشن علم و دُرّی است از مخزن حلم. علت امتیاز انسان از دواب سخن است، سخن الهام عالم غیب است سخن آب حیات است و نامه ی رحمت خدا، سرانجام با تخلصی شاعرانه عشق را اصل و اساس سخن می¬داند.
از سخن کاو خلاصه ی نفس است اصل عشق است و ما بقی هوس است
پس همان به که طرح نو فکنیم لب گشاییم و حرف عشق زنیم. - همان - 30/
این بخش از مثنوی که توصیف عشق است در حقیقت "براعت استهلالی" است برای ورود به داستانسَرو» و تَذَرو.« توصیف عشق از زبان نثاری شنیدنی است ، او عشق را » رهبر کعبه ی صفا« می داند و » مرده ی عشق را زنده ی ابد .«
نغمه ی عشق دلنواز بود گر چه در پرده ی مجاز بود
ناله ای کش زمانه مشتاق است راستی را ، نوای عشاق است
صوت عشّاق غیر زاری نیست عیش این قوم اعتباری نیست
عشقبازان به آه وناله خوشند داغ بر دل بسان لاله خوشند. - همان - 31/
شاعر ما در حالی که از عشق صورت سخن می گوید ، گریزی هم به بستان سرای غیبو شاهد ازل و حُسن لم یزلی می زند و تاکید می کند که عاشق ، روی بتان را چون آینه ای می بکهیند در آن حُسنِ »لمیَزَلی« را می توان مشاهده کرد و از مجاز راه به حقیقت توان برد .
گر چه دارند دیده سوی بتان لیک آیینه سان ز روی بتان
چشم بر شاهد ازل دارند ر نظر حُسن لم یزل دارند
