بخشی از مقاله
چکیده:
احداث راه آهن ایران ، جدا از برخی انگیزه های سیاسی در تاسیس اولیه اش، به جرات می توان گفت از مهمترین زیرساخت های توسعه ایران معاصر به شمار می آید. در این میان ابنیه راه آهن خصوصا ساختمان هایی که در دهه های آغازین صنعت راه آهن در ایران ساخته شده اند چه به لحاظ طراحی و ساخت و به لحاظ اهمیت نوستالژیک در زمان حاضر واجد اهمیت بسیار می باشند. یکی از دیگر جنبه های اهمیت ابنیه تاریخی راه آهن، پیروی اکثر آنها از یک سبک غالب معماری است به نحوی که حتی مخاطبین عام نیز زیبائی این هماهنگی را درک می کنند.. در این مقاله ، به بررسی سبک های معماری عمارتهای راه آهن ، و شناخت ویژگی ها و تزئینات معماری آنها برای رسیدن به یک سیر تحول طراحی در این زمینه پرداخته میشود ،که به صورت موردی ابنیه ایستگاههای تهران ، مشهد ،تبریز ، سمنان و اهواز مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است در این تحقیق از روش استدلال قیاسی و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی استفاده شده است . نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می دهد که معماری ایستگا ههای راه آهن را می توان به دوره های پهلوی اول و برروی کار آمدن رضا خان و میل وی به ساخت ابنیه ی با شکوه و نشاندهنده قدرت شاهانه در تمامی ابنیه در حال ساخت کشور ،و در همین راستا نفوذ سبک نئوکلاسیک آلمان و اکسپرسیونیسم ، و دوره پهلوی دوم و ساخت ابنیه با سبک کلاسیک و گوتیک و دوره بعداز انقلاب تقسیم کرد ، که نشان از تاثیر زمان ، محل ، و دوره های حکومتی در ساخت عمارت راه آهن است .
کلمات کلیدی: عمارتهای راه آهن ، سیر تحول طراحی ، سبک غربی ، پهلوی
مقدمه
از راه اندازی اولین خط آهن در ایران، که در مسیر تهران به شاه عبدالعظیم انجام شد، بیش از صد سال و از تاسیس ناوگان راه آهن سرتاسری ایران که شمال را به جنوب و شرق را به غرب پیوند می داد قریب به نود سال می گذرد. احداث راه آهن ایران زمین جدا از برخی انگیزه های سیاسی در تاسیس اولیه اش، به جرات می توان گفت از مهمترین زیرساخت های توسعه ایران معاصر به شمار می آید که با همت مردم ایران به بار نشسته است. از جمله شواهد بازمانده از این میراث گران سنگ می توان به خطوط راه آهن، ابنیه و پل ها، ادوات و لوازم مرتبط با راه آهن و همچنین اسناد مکتوب اشاره کرد. در این میان ابنیه راه آهن خصوصا ساختمان هایی که در دهه های آغازین صنعت راه آهن در ایران ساخته شده اند چه به لحاظ طراحی و ساخت و به لحاظ اهمیت نوستالژیک در زمان حاضر واجد اهمیت بسیار می باشند.
ایجادخاطره جمعی در این میان بسیاری از ایرانیان که از حضور در ایستگاه های راه آهن و نیز مشاهده این ابنیه در فضاهای شهری و یا محیط های طبیعی در طی مسیرهای بیرون شهری واجد اهمیت است . یکی از دیگر جنبه های اهمیت ابنیه تاریخی راه آهن، پیروی اکثر آنها از یک سبک غالب معماری است به نحوی که حتی مخاطبین عام نیز زیبائی این هماهنگی را درک می کنند. و این نکته قابل توجه است که بسیاری از این آثار ازجمله نمونه های شناخته شده ای همچون ایستگاه راه آهن تهران و یا ایستگاه های کم تر شناخته شده ای مانند ایستگاه راه آهن فیروزکوه-توسط معماران بزرگی همچون نیکلا مارکوف یا کریم طاهرزاده بهزاد طراحی شده اند . مهمترین موضوع قابل توجه در این میان لزوم حفاظت این آثار است که اهمیت آن به دلایلی همچون: ارزش های فرهنگی و تاریخی، حفظ سرمایه اقتصادی و صرفه جوئی مالی در بهسازی آثار و بکارگیری بهینه آنها و همچنین رونق صنعت گردشگری که در آینده می تواند به شکل توریست راه و راه آهن- مشابه آنچه در بسیاری کشورهای توسعه یافته مرسوم گشته- و یا ایجاد موزه راه آهن اجرائی گردد قابل درک و پیش بینی است .
انجام این مهم در قدم اول نیازمند یک مطالعه جامع پیرامون ابنیه تاریخی راه آهن ایران و شناخت شیوه ی ساخت و سبک معماری آن است که بصورت طبقه بندی سبک و کالبد معماری ابنیه و ویژگیهای طرح ساختمان راه آهن صورت می پذیرد .که می تواند بعنوان فاز آغازین پروژه های مرمت و احیاء این سرمایه های گران قیمت ملی کاربرد داشته باشد. در این مقاله ، بنا به مطالب فوق ، به بررسی سبک های معماری عمارتهای راه آهن ، و چگونگی نفوذ این سبک ها برای رسیدن به یک سیر تحول طراحی پرداخته میشود و جهت دستیابی به شناخت بهتر موضوع، مطالعات موردی بر روی برخی از بناهای راه آهن انجام گرفته است.
پرسش تحقیق: شکل کالبدی و سبک های معماری عمارت راه آهن به چند نوع طبقه بندی می شود؟
فرضیه : ایستگاههای راه آهن دارای 3 گونه طراحی هستند.
روش تحقیق
تحقیق حاضر به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است.
پیشینه
در مجله معماری و فرهنگ شماره 31 از داوود حسینی و مهدی اثنی عشری در مورد عمارت های راه آهن های ایران دارای ساختمان های زیادی از قبیل ایستگاه ، کارخانجات تعمیر، خانه های مسکونی اعضا و ... است که هر یک به طرز و اسلوبی خاص در نقاط لازمه ساخته شد. همه این ساختمان ها با اسلوب شایسته معماری که برای این قبیل ابنیه متداول است ساخته شده و دقت کامل در استحکام و زیبایی آنها به عمل امده است. و ایستگاه راه آهن تهران و تبریز را مورد بررسی قرار داده و در آن بنای ایستگاه را از حیث استحکام بنیان و ظرافت و زیبایی سبک ساختمانی از بهترین عمارت کشور دانسته است. در کتاب معماری پهلوی اول از آقای دکتر مصطفی کیانی در بخش معماری مدرن ، به چگونگی پیدایش سبک های معماری در دوران معاصر و تاثیر ورود سبک نئوکلاسیک آلمان به ایران و ساختمانهای عمومی ، منجمله راه آهن می پردازد .
و ویژگی های معماری این دوران و سبک اکسپرسیونیسم که در ان بیشتر از تقارن های شدید یا تمرکز و خودنمایی بنا در وسط سایت ، به کارگیری ستونهای متعدد و بلند به ویژه در محل ورودی و نمای ریتمیک با ارتفاع یکسان در طول بنا در معماری دوره ی پهلوی اول می پردازد، و چند نمونه از ایستگاهها و بناهای ساخت این دوران را تحلیل می نماید - کیانی ،مصطفی 1383. ص . - 252 در کتاب معماری دکتر کریم طاهر زاده ی بهزاد در مجموعه ی معماری دوران تحول در ایران ، به بررسی کارهای دکتر بهزاد پرداخته میشود که وی برای اولین بار برای طراحی ایستگاه راه آهن گرمسار دعوت شدند و بعدها به طراحی ایستگاههای راه اهن کاشان ،سمنان ،ساری پرداخته و در مورد چگونگی طراحی ایستگاه توسط وی و وفاداری به طراحی سبک کلاسیک در پلان و کاهش تزیینات در نما و سطوح ساده توضیح می دهد و گرایش وی به جریان معماری آرت دکو با مراجع غیر محلی و بین المللی توسط این معمار در بناها می پردازد - شافعی ،بیژن .1339.ص . - 130
مبانی نظری
انسان یک شی متحرک در طبیعت است ، در این تحرک و حرکت موضوعات خارجی دائم تغییر می کند.تغییری که هم زمانی و هم مکانی است . ناظر متحرک دائما به اشیائی نزدیک و از بعضی دور می شود و از طرف دیگر این حرکت برای دستیابی به هدفی است خواه فیزیکی ،خواه نظری و یا حتی روانی . به طور روشنتر برای ناظری که از شهر قصد مسافرت داشته و یا بلعکس لز خارج می خواهد وارد شود با یک رو مواجه می شود و بعد نمای پشت را پشت سر خواهد گذاشت لذا بهترین مکان برای طرح نظریات معماری در صورت و نمای مورد مواجهه است. نظریاتی مبتنی بر اقلیم ،فرهنگ و اجتماع و تاریخ که ایستگاه دران قرار گرفته است سپس میتوان با گذر دادن مسافر از فضاها حس خاصی را به او القا نمود و یا حتی مسئله تبدیل و خروج از فضایی به فضای دیگر را نشان داد. به همین دلیل ساختمان ایستگاه راه آهن از اهمیت بالایی برخوردار هستند و شناسایی انواع آنها و چگونگی پیدایش و ساخت آنها میتواند ما را در طر حها و نظریات آینده یاری رساند ، اما متاسفانه در این زمینه تا کنون پژوهش چندانی صورت نگرفته و هدف اصلی این مقاله در واقع رسیدن به این امر مهم و تعیین یک سیر تحول طراحی از سبک معماری عمارت راه آهن است.
ورود راه آهن در ایران:
اولین گام برای ورود راه آهن به ایران ، ورود ماشین دودی ، پدر راه آهن ایران بود در واقع ، که در نتیجه سفر ناصرالدین شاه به اروپا صورت گرفت ، البته عمر درازی نیز نداشت و پس از مئتی متوقف گردید و پس از آن قردادهای بسیاری در زمینه کشیدن خطوط راه آهن منغقد شد که به سرانجام نرسید و پس از حدود یک قرن از تولد راه آهن در دنیا و گسترش سریع صنعتی آن در سال 1306 زمان به سلطنت رسیدن رضا خان در ایران یک ایستگاه راه آهن منظم و مطابق استاندارد های بین المللی ساخته شد . و در آن زمان به دلیل رابطه ی خوب و نزدیکی که رضا خان با دولت آلمان داشت مسئولیت ساخت و نظارت ایستگاه تهران برعهده ی آلمانها قرار گرفت و در آن زمان که مقارن با معماری سبک نئوکلاسیک و گوتیک در آلمان و سایر نقاط اروپا بود به همین دلیل اولین ایستگاه که به سرعت نیز پیش می رفت به این سبک ساخته شد و دارای خصوصیات و کالبدی غربی گردید .
البته لازم به ذکر است که سبک نئوکلاسیک ابتدا در زمان ناصر الدین شاه در سال 1227-1848 میلادی ، 1276 شاه قاجار یعنی نیمه دوم قرن نوزدهم 1897 صورت گرفت . تا پیش از اسلاممعماری در ایران همواره از سنت الگو میگرفت . در گذشته اینجا جهان شرق و آنجا جهان غرب بود و در واقع اینجا بلاد اسلام بشمار می رفت که نمی توانست از غرب الهام بگیرد و از زمان ناصر الدین شاه ، با سفر وی به فرنگ ، این چنین ساختمانهایی به این سبک وارد ایران شد و پس از آن در زمان رضا خان بدلیل روحیه قدر طلبی و شاهانه وی ، این سبک که از نظر معماران آلمانی متناسب با این روحیه بود جهت ساخت بناهای دولتی و حکومتی پهلوی اول انتخاب گردید که ساختمان راه آهن تهران نیز از این نمونه هاست . وپس از آن خطوط راه آهن به سرعت پیشروی کرده و در سایر نقاط کشور نیز مانند مشهد و تبریز و مازندران در دوران پهلوی دوم شاهد ساخت ایستگاههایی
