بخشی از مقاله
چکیده
همانگونه که رشد زیستی انسان دارای مراحلی است، تفکر وی نیز مراحلی از رشد و تغییر را سپری میکند. برخی روانشناسان نظیر پیاژه و ویگوتسکی، این مراحل را نشان داده و درباره ویژگیهای آنها به بحث و بررسی پرداختهاند. یکی از ویژگیهای تفکر کودک در مراحل نخست زندگی، اعتقاد راسخ وی به آنیمیسم یا جاندارپنداری است. جاندارپنداری کودکانه عبارت است از گرایش کودک در زنده و هوشیار دانستن موجودات بیجان. بر اساس این گرایش اجسام به منزله موجودات زنده و صاحب ارادهاند. آنیمیسم میتواند در گفتار، نقاشیها، و بازیهای کودکان نمود یابد. در این پژوهش 220 کودک پنج تا یازده سال به منظور بررسی تفکر آنیمستی، برگزیده شدند. روش پژوهش بهرهگیری از پرسش در سه حوزه »طبیعت«، »اشیاء«، و »مفاهیم انتزاعی« بود. هدف از این بررسی درک چگونگی تحول و تکوین تخیل این کودکان، سنجش آن با رده سنی ایشان، و دریافت میزان و نوع رابطه تفکر آنیمیستی ایشان با عوامل دیگری چون محیط، خانواده، رسانهها و آموزههای رسمی بود تا تأثر و تغذیه تفکر کودکان از این آبشخورها نمایانده شود.
کلید واژهها: »تفکر«؛ »تخیل«؛ »آنیمیسم«؛ »ساختهپنداری.«
-1 مقدمه
»کودک« در مسیر رشد خود، باید از دورانی عبور کند که آن را »دوران کودکی« یا »طفولیت« نامیده-ایم. »دوران شیرخوارگی« مرحلهای است بیولوژیک ولی »دوران کودکی« یا »طفولیت« مقولهای است اجتماعی و تابع شرایط و ضوابط فرهنگی. چهارصد سال پیش در تاریخ و فرهنگ مغرب زمین، واژه-ای اجتماعی به نام »کودک- « و نه فرزند- وجود نداشته است. - پستمن، . - 46 :1391 از عمر واژه »کودکی« یا » دوران طفولیت« بیش از یکصد و پنجاه سالی نمیگذرد. یک مقوله آرمانی و فرهنگی به نام »کودکی« در غرب زاییده رنسانس و شاید هم انسانیترین محصول آن باشد. تجربههای کودکان امروز در مقایسه با کودکان زمانهای گذشته، بسیار بیشتر و وسیعترند. کودک، در اکنون - زمان حال - و اینجا - مکان حاضر - زندگی میکند. کودک امروز مورد هجوم سیل روزافزون اطلاعات به وسیله رادیو و تلویزیون است. آنان، بیش از گذشتگان، دارای نیازهای زیراند:
1. خودشناسی - که بوده؟ کیست؟ چه کسی میتواند بشود؟ -
2. برخورداری از خودپنداری مثبت
3. محیط شناسی
4. جهان شناسی - شعاری نژاد، - 81-79 :1392
لئو ویگوتسکی - Lev Semynovitch Vygotsky - و ژان پیاژه - Jean Piaget - دو نظریه از مهمترین نظریههای رشد ذهن و شناخت در کودکان را درباره چگونگی تفکر کودک، تغییر و رشد آن، از طفولیت تا بزرگسالی ارائه دادهاند. آن دو معتقد بودند که رشد ذهنی طی مراحلی اتفاق می افتد. ویگوتسکی، کودکان را در حکم شاگردانی قلمداد میکرد که از افراد باتجربهتر یاد میگیرند و پیاژه آنها را به چشم »دانشمندان کاوشگری« مینگریست که محیط اطرافشان را آزمایش میکنند. مفروضات آن دو در مورد رشد متفاوتاند: ویگوتسکی تحت تأثیر ایدئولوژی مارکسیسم بود، در حالی که پیاژه متأثر از دستگاههایی بود که خود در مقام زیستشناس ساخته و پرداخته کرده بود. پیاژه اهمیت فرهنگ کودک را نادیده گرفت؛ همان طور که ویگوتسکی نقش کودک را در مقام یک شریک فعال نادیده گرفت. ویگوتسکی عقیده داشت که هرگونه کارکرد ذهنی مانند فکر یا زبان در طول رشد دوباره اتفاق میافتد که بار اول بیرون از کودک است. - موسیپور و طالبیان، :1380 - 129-121 به عبارت دیگر، پیاژه بر فعال بودن فرد تأکید کرد؛ حال آنکه ویگوتسکی فرد را محصول جامعه و کاملاً متأثر از جمع دانست. همانگونه که رشد زبان را نیز متأثر از علل اجتماعی به شمار میآورد. [1] - Vygotsky, 1962: 51 -
ویگوتسکی مدلی سه مرحلهای را برای رشد تفکر کودک پیشنهاد میکند که بدین شرح است: مرحله اول کودکان در مورد مقولههای سازماندهی نشده فکر میکنند. مرحله دوم رشد تفکر »تفکر در مورد مجموعهها« نام دارد. کودک نه تنها از طریق چشم بلکه از طریق گفتار شروع به درک جهان میکند. مرحله سوم: تفکر مفهومی است که اشیاء و رویدادها بر اساس خصوصیات انتزاعی مانند توانایی تشخیص شکل یا الگو در یک سری نقطه یا مشخص کردن یک چهره در نقاشی پیکاسو قابل بازنمایی میشود. - جیمز و دیگران، - 34 :1383
مدل پیاژه دارای چهار مرحله است:
الف - مرحله حسی -حرکتی - از تولد تا دو سالگی - : کودک در این دوره مجموعهای از زیرساختهای شتاختی را به تدریج میسازد که منشأ ساختارهای ادراکی و فکری جدی او قرار می-گیرد. - پیاژه و اینهلدر، - 19 :1388
ب - مرحله پیش عملیاتی - از دو تا هفت سالگی - : با تسلط بر نمادها، خودمیانبینی و توانایی تمرکز شناخته میشود.
ج - مرحله عملیات عینی - هفت تا یازده سالگی - : با توانایی در نگهداری ذهنی برگشتپذیری - فقط درباره عینیات - و توانایی سر و کار داشتن عملیات عینی مشخص میشود.
د - مرحله عملیات صوری - یازده سالگی به بالا - که با توانایی سر و کار داشتن با اشیاء غیر ملموس، انتزاعها، احتمالات تصور امکانات آینده و فرضیهسازی معرفی میشود.
آنچه در نظریه پیاژه مطرح میشود آن است که گذر از خردسالی به بزرگسالی با تحولی همراه است که افزایش کیفیت را در پی دارد. برداشت الکیند - Elkind - از این موضوع میتواند راهگشا باشد. او در تبیین مرحله پیش عملیاتی دیدگاه پیاژه می گوید: کودک کودکستانی جهانی دارد که از جهان طفل شیرخوار بسیار پیچیدهتر است. با این حال، جهان خود او هنوز نسبت به معیارهای بزرگسال بالنسبه بدوی و ابتدائی است؛ زیرا هر چند که این کودک کودکستانی دارای آن ابزارهای فکری و کارائی لازم هست که مربوط به جهان عملی و ملموس خانه یا مهدکودک یا شیرخوارگاه را
