بخشی از مقاله
چکیده
تصویر در کتابهای داستان دروازهای برای ورود کودک به قلمرو خیالانگیز داستان است، که نه تنها دنیای پیرامون کودک را به او میشناساند، به او میآموزد که در فرایند نقاشی چگونه ارتباط میان خطها به ایجاد شکل، و ارتباط میان رنگها به ایجاد حجم و واقعی جلوه دادن پدیدهها میانجامد.از این رو، مقالۀ حاضر تأثیر رنگ را در چکیدداسـتانهای کودکان بر اسـاس برآورده شدن نیاز آنان )گروه سنی ج( به این دسته از کتابها، با هدف اتخاذ روشهایی آگاهانه در استفادۀ صحیح از عنصر رنگ در تصویرگری کتاب کودک و در نتیجه یافتن راهکارها و شیوههای مناسب برای جذب مخاطب )کودک( بررسی میکند؛ چون رنگ در خالقیت فکری و ذهنی کودکان و رشد تفکر آنان تأثیرگذار است، و میتوان از آن همچون ابزاری در خدمت رشد تفکر کودکان استفاده کرد.در بحث روش تحقیق، دربارة نوع این پژوهش، حجم جامعة آماری و نمونة آماری توضیح داده شده است. در بحث نتیجهگیری، بیان شده است که عنصر رنگ در كتاب كودك در روند يادگيري كودكان نقش اساسی دارد. در این پژوهش، کودکان در جایگاه بیننده و شنونده با کتابهای تصویری پیوند برقرار کردند و واکنشهایشان به آنها بررسی شد؛ با این هدف که روشن شود کودکان نهساله، با توجّه به ویژگیهای گروهی و فردی خود، با این گونه کتابها چگونه برخورد میکنند، و کاربرد رنگها در تصاویر تا چه اندازه میتواند آنها را مشغول نگه دارد.امیدواریم این مقاله، با همة کاستیهایش، در جهت بهینهسازی و بهبود مشکالت گام مثبتی بردارد، و شروعی باشد برای ناشران، نویسندگان، تصویرگران، و والدین کودکان ایرانزمین.
واژههای کلیدی
کودک، گروههای سنی، کتابهای داستانی، رنگ
61
تابستان1392 شماره نهم
بررسی تأثیر رنگ در کتابهای داستانی کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
مقدمه
آنچه در این مقاله گرد آمده است، پژوهشی است کوتاه از مهمترین دوران زندگی انسان؛ یعنی دوران کودکی. انسان اغلب در تمام دوران زندگی به داستان نیازمند است؛ اما در هر سنی نوع آن نیاز تغییر میکند. امروزه میتوان همۀ جنبههای زندگی را در کتابهای کودکان منعکس و مجسم ساخت.
همة ما از وجود رنگها آگاهیم؛ّاما آیا از تأثیر آنها در روح، روان، و ذهن و اندیشهمان نیز باخبریم؟ روانشناسان دریافتهاند که رنگها تأثیرات معجزهآسای در روح و روان انسانها داشته، و عالقه به رنگهای خاص نیز گویای بسیاری از ناگفتههای ذهن و روح آنهاست.
در ابتدا، این مقاله برای شناخت بیشتر، به تاریخچه و تعریف مفاهیم کلیدی و اولیه میپردازد. شناخت ویژگیهای رنگها، بررسی چهار نمونه از آثار تصویرسازیهای کتابهای منتشرشده از دو ناشر فعال کودک در مشهد )انتشارات بهنشر و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان( با کمک کودکان گروه سنی ج، و تحلیل آماری از تأثیر عنصر رنگ در تصویرسازی، به منظور جذب کودکان به کتاب، قسمتهای دیگر این مقاله را تشکیل میدهند.
اهمیت و ضرورت این پژوهش با توجه به قشـر مخاطبِ هدف )کودکان نهسـاله( مشخص میشود. باید به این نکته توجه داشت که در دوران کودکی، کودک نیاز دارد با محیط پیرامون خویش آشنا شود. زیرا والدین و همچنین اشیای اطرافش مانند کتاب داستان )در موضوعات مختلف مطابق با سن کودک( شخصیت و بینش کودک را شکل میدهند. این پژوهش در ارتباط با سؤاالت اصلی زیر دنبال میشود.
آیا عناصر تصویرسازی در جذب مخاطبِ کتابهای داستانی گروه سنی ج تأثیر دارد؟
نقش رنگ و شیوۀ اجرای آن در میزان جلب توجه مخاطب تا به چه اندازه است؟
62
تابستان1392 شماره نهم
بررسی تأثیر رنگ در کتابهای داستانی کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
هدف اصلی از انجام این پژوهش اتخاذ روشهایی آگاهانه در استفادۀ صحیح از عنصر رنگ در تصویرگری کتاب کودک و در نتیجه یافتن راهکارها و شیوههای مناسب برای جذب مخاطب )کودک( است.
تاریخچۀمختصرتصویرگریکتاب
پیشـینۀ هنر کتابسازی و آراسـتن کتاب در ایران دست کم به دوهزار و پانصد سال پیش بازمیگردد. از کهنترین آثار مکتوب در ایران، کتاب مقدس ایرانیان دوران باسـتان، اوسـتا، است. فناوری چاپ در میانۀ سدۀ پانزدهم اندکی پس از فراگیر شدن تولید کاغذ در اروپا اختراع شد. به طور کلی میتوان گفت که تصویر در کتابهای کودکان آن دوران یا جنبة تزئینی داشت، یا فقط شگردی آموزشی بود.
بـا ورود صنعـت چاپ به ایـران، بهویژه پس از گسـترش کارگاههای چاپ ـ مسـتقل از چاپخانههای دربار ـ امکان نشر کتاب با شمارگان باال و دسترسی تودههای مردم بهویژه کودکان به کتاب فراهم شد. ورود رنگ به کتابهای کودکان ـ که از تفکیک رنگ به شیوۀ سنتی آغاز شد؛ سپس به تفکیک رنگ به شیوۀ عکاسی رسید، و تا چاپ با دستگاههای افست پیش رفت ـ توانست تحول بزرگی در تصویرگری کتابهای کودکان به وجود آورد. )قایینی، )58 :1390
چاپ تصویرهای رنگی در کتابها و نشریههای کودکان از ویژگیهای تصویرگری ادبیات کودکان در این دوره است. پیشینۀ چاپ رنگی در کتابهای کودکان کتاب دانش جدید اثر میرزا حسین خان رمزی )1303( است، که به شیوۀ گراووری چاپ شده است. )اکرمی، :1389 ج2، )52
در سـال 1323، ابراهیم بنیاحمد توانسـت مجلۀ بازی کودکان را، در قطع کوچک شش در هفت سانتیمتری، با تصویرهای رنگی منتشر کند. این نشریه به سبب قطع )که در دستهای کوچک
63
تابستان1392 شماره نهم
بررسی تأثیر رنگ در کتابهای داستانی کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
کودکان بهخوبی جای میگرفت( و تصویرهای چهاررنگِ آن )که شوق و عالقۀ آنان را به دیدن و خواندن تصویر و متن دوچندان میکرد( نخستین تجربه از کتاب کودک است، که ویژگیهای چاپ و نشر برای کودکان را در خود بازتابانده است.
سال 1323، نخستین کتاب چهاررنگ به شیوۀ عکاسی با عنوان کودک دبیره، اثر ذبیح بهروز در چاپخانۀ بانک ملی منتشـر ش ـد. در چاپ رنگی به شـیوۀ تفکیک با کمک دوربین عکاسی، هر رنگ جداگانه عکاسـی میشد. در فاصلۀ سال 1323، که نخستین نشریۀ کودکان منتشر شد، تا سال 1335، نشریههایی همچون اطالعات کودکان و کیهان بچهها ـ با استفاده از چاپخانههای مجهز و تازه راهاندازیشدۀ مؤسسههای اطالعات و کیهان ـ توانستند به شکل چهاررنگ و با کیفیت باالی چاپ انتشار یابند. )قایینی، همان: )55
با راهاندازی آتلیۀ انتشارات فرانکلین در سال 1336 و آغاز کار این آتلیه برای آمادهسازی و تصویرگری کتابهای درسی، برای نخستین بار مرکزی برای سفارش تصویرگری آثار کودک و نوجوان در ایران راهاندازی شـد. پایهگذاری شـورای کتاب کودک در سـال 1341 و کانون پرورش فکری کودکان در سـال 1345 در پیشـرفت تصویرگری کتابهای کودکان تأثیر بنیادین داشت. )نشریۀ حرفه هنرمند، )45 :1390
تعریفتصویرسازی
تصویرسازی1 یا مصورسازی شاخهای از رشتههای هنرهای تجسمی است، که در گذشته آن را جزء گرایشهای رشتۀ گرافیک به حساب میآوردند، و همواره نقشی ارتباطی بین رشتۀ نقاشی و گرافیک ایفا میکرد. )ابراهیمی، )20 :1367
64
تابستان1392 شماره نهم
بررسی تأثیر رنگ در کتابهای داستانی کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
عناصر دیداری در تصویرگری
عناصر دیداری سـازههایی از تصویر هسـتند که بار اصلی انتقال موضوع و مفهوم تصویر را به عهده دارند، و بهسادگی میتوان آنها را در یک تصویر یافت. خط، شکل )فرم(، رنگ، بافت، و ترکیببندی مهمترین این عناصر به شمار میروند. شناخت ساختاری این عناصر به هنرمند کمک میکند تا در به کارگیری روشمند آنها، با آگاهی و تسلط بیشتری رفتار کند. در این پژوهش، به بررسی ویژگیهای عنصر رنگ پرداخته شده است. )حسنپور، )40 :1388
رنگ
رنگ کاملکنندۀ خط و فرم )شکل( در آفرینش تصویر است. افزون بر امکانات زیباییشناسیای که رنگ در تصویر ایجاد میکند، پیدایش احساس و عاطفه در نمایش رنگ هدفی است که تصویرگر به آن توجّه نشان میدهد. نقش رنگ بیش از همه با عواطف و احساسات بشر نزدیکی دارد، و در هنر بیش از هر چیز حسی و برانگیزاننده است. )اکرمی، همان: ج2، )78
ویژگی رنگ در کتابهای کودکان
کاربـرد رنـگ در آثار تصویرگران، با توجّه به مواد به کار گرفتهشـده، زاویۀ دید، و روش کار، از گوناگونی فراوانی برخوردار است. استفاده از رنگهای غیر یکدست و گاه ترکیبی، که با بهرهگیری از امکانات سایهروشن ُ)تنالیتۀ رنگی( در تکنیکهایی چون آبرنگ، آبمرکب، پاستل، گواش، اکریلیک، و رنگ روغن صورت میگیرد، امکان رسیدن به چرخشهای رنگی و تیرهروشنی رنگها را فراهم میآورد. این خود موجب حجم بخشیدن به سطوح رنگی و افزایش واقعیتپذیری و جذابیت تصویرها میشود. این ویژگی در آثار بسیاری از تصویرگران، همچون فرشید مثقالی در کتاب
65
تابستان1392 شماره نهم
بررسی تأثیر رنگ در کتابهای داستانی کودک
فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر
پسرک چشمآبی، بهفراوانی دیده میشود.
فام رنگی و سایهروشنی رنگها جلوهای دیداری است، که با کم و زیاد شدن آن هنرمند به بیان تصویری بیشـتری دست مییابد. رنگدانههای خوشفام و شفاف رنگهای کروماتیک )زرد، آبی، قرمز( و ترکیب سادۀ آنها احساس طراوت، تازگی، و درخشندگی را به عناصر دیداری تصویر میافزاید. رنگدانههای مات و خنثی، که بیشتر بر اثر ترکیب با رنگهای آکروماتیک )سیاه، سفید، و خاکسـتری( فراهم میآیند، احسـاس گفتهشده را کاهش میدهند. شـکل به کارگیری رنگ در تکنیکهای گوناگون نیز احساس دیداری متفاوتی ایجاد میکند. برخی از تصویرگران بخشهایی از طرحهای تصویری خود را رنگآمیزی، و بخشهای دیگری از آن را رها میکنند؛ به گونهای که انگار بخش سفید آن باید در ذهن کودک رنگآمیزی شود.
در گذشـته، رنگهای آکروماتیک )سیاه، سفید، و خاکسـتری( برای کتابهای کودکان اسـتفاده میشـ د ـ البته هنوز هم از جایگاه ویژۀ خود، بهخصوص در کتابهای نوجوانان، برخوردار اسـت. کاربرد این رنگها در کتابهای کودکان چندان مناسب نیست؛ اما در کتابهای نوجوانان با درونمایههای طنز، ماجراآفرینی، واقعگرایی، و معنابخشـی بهفراوانی استفاده میشود. نوجوانان به اندیشیدن بیشتر و یافتن نکات ظریف و طنزآمیز بسیار عالقهمندند. همراهی رنگهای آکروماتیک )سیاه، سفید، و خاکستری( با رنگهای کروماتیک )رنگهای زرد، قرمز، آبی، و ترکیبات آن(، یا آمیختن آنها با هم جلوههای دیداری گوناگونی پدید میآورد.)حسنپور، همان: )84
